Van bewustzijn naar helder begrip
Een heldere uitleg van de functie van bewustzijn.
Inhoudsopgave
Bewustzijn is aanvankelijk subjectief
Gewaarzijn en helderheid van bewustzijn
Inleiding
Wat maakt het verschil tussen bewustzijn en gewaarzijn? Welke waarden vertegenwoordigen deze definities precies in de boeddhistische Leer? Wat bedoelt de Boeddha met het bewustzijn dat tot uitdoving moet komen? Wat bedoelt hij precies met helder begrip? Wanneer je deze cruciale begrippen kent zul je de ware Dhamma niet missen. Dan zal je hart versmelten met het hart van de boodschap van de Boeddha en zul je dit voor altijd met je meedragen. Een mooiere en belangrijkere schat bestaat er niet.
Op deze pagina zullen we het allemaal eenvoudig en duidelijk uitleggen zodat er geen enkel misverstand over kan bestaan.
Lees de methode die cruciaal is in inzicht meditatie: Wees altijd als een passieve toeschouwer.
Om te beginnen heeft bewustzijn meerdere basisfuncties. Zie hiervoor viññana kicca. Bij een juiste training evolueren deze basisfuncties ten goede. De reden is eenvoudigweg dat ze bedoelt zijn om helderheid van bewustzijn te verkrijgen oftewel helder begrip. Deze functies hebben dan ook een belangrijke sleutelrol binnen de onderwerpen die op deze pagina zijn behandeld.
Proces van bewustzijn
Functies van bewustzijn (viññana kicca) → bewustzijn (viññana) → gewaarzijn (vijañana) → helder begrip (sampajañña) = doordringend inzicht (pativedha).
Bewustzijn is aanvankelijk subjectief
Bewustzijn is aanvankelijk subjectief omdat het 'ik' erin betrokken is. Echter, naast de basisfuncties (viññana kicca) heeft bewustzijn ook een primaire functie. De primaire functie van bewustzijn (viññana) is om 'de dingen te zien zoals ze werkelijk zijn' (yathabhuta) maar vanwege de tussenkomst van het 'ik' kan dat niet. Dit is omdat het 'ik' de dingen vanuit zijn eigen persoonlijke perspectief beschouwt. Eenvoudig gezegd: er wordt een 'eigen draai' gegeven aan de dingen die waargenomen worden hetgeen de werkelijkheid verdraaid (vipallasa). Hierdoor is bewustzijn subjectief. Hoe dominanter het 'ik' is, hoe subjectiever en dus onzuiverder het bewustzijn is. Bewustzijn is doordrongen met ideeën van 'ik', 'mij', 'mijn' hetgeen het geloof in persoonlijkheid, in een vaste, onveranderlijke entiteit doet ontstaan. Dit hoeft niet altijd in het bewuste oppervlak aanwezig te zijn. Het is vooral werkende in de diepere, latente lagen van de geest waar het moeilijk te zien is omdat het door bezoedelingen in stand wordt gehouden.
Echter, wanneer dit geloof in persoonlijkheid (sakkaya ditthi) is verdwenen, de factoren van persoonlijkheid (sakkaya dhamma) geen invloed (asava) meer hebben, is de belangrijkste kracht van 'ik' afgenomen. Dit is de manier waarop het bewustzijn objectiever en dus zuiverder wordt.
Hoewel er natuurlijk nog steeds sprake is van bewustzijn, noemen we het nu gewaarzijn (vijañana) omdat de dominantie van het 'ik' of 'zelf' is afgenomen. Voor de duidelijkheid noem ik het ook wel objectief gewaarzijn. Het subjectieve bewustzijn is getransformeerd in een objectief gewaarzijn. Een radicale verandering die zijn weg vindt in de dingen zien zoals ze zijn in plaats van de dingen zien zoals men ze wil zien.
De dingen zien zoals we ze willen zien impliceert het alsmaar toegeven aan zintuiglijkheid (kama) hetgeen een vertekende visie van de realiteit oplevert met vele moeilijkheden als gevolg. Het opgeven van die zintuiglijkheid is de verzaking (nekkhamma) waar het in het Theravada boeddhisme om gaat.
Het leren van de Dhamma is een voorwaarde om in de stroom te treden (sotapattiyanga). Wees een echte Dhammanuvatti.
Gewaarzijn en helderheid van bewustzijn
Gewaarzijn (vijañana) is het kennen van een object. Er kan alleen sprake zijn van echt kennen of herkennen (samjañana) wanneer het 'ik' er zich niet mee bemoeit, wanneer het geen aandeel heeft in het bepalen (votthapana) van het object. Vandaar dat gewaarzijn nog steeds bewustzijn is, maar dit bewustzijn is van een betere kwaliteit.
Gewaarzijn (vijañana) noemen we ook wel objectief gewaarzijn. Dit heeft betrekking tot inzicht in een afzonderlijk object.
Helder begrip of helderheid van bewustzijn (sampajañña) noemen we ook wel totaal objectief gewaarzijn. Dit heeft betrekking tot inzicht in de totale samenhang van alles.
Voor beide is intuïtief inzicht nodig.
Het object kan vergeleken worden met een enkel stukje van een grote legpuzzel. Het kennen van een object is van essentieel belang. Maar het kennen van een enkelvoudig object omvat nog niet het zien en begrijpen van een geheel. We kennen tot nog toe slechts een stukje van het geheel. Laat staan dat we het geheel begrijpen wat veel omvattender is en dieper gaat.
Daarom heeft ook gewaarzijn een functie, namelijk om helderheid van bewustzijn (sampajañña) te verkrijgen oftewel helder begrip. Dit kan vergeleken worden met het zien van steeds meer stukjes van de legpuzzel. Hoe meer stukjes gezien en gelegd zijn, hoe duidelijker het totale beeld van de puzzel wordt. Op dezelfde manier wordt het bewustzijn steeds helderder. Doordat er een echt zien ontstaat, begrijp je steeds beter de totale samenhang.
De helderheid van bewustzijn evolueert naar een dusdanig helder niveau, dat het niet alleen elk object kent (vijañana), maar het geheel. Het wordt een allesomvattend zien. Het doordringt elk aspect van het geheel waardoor het volledig en diepgaand begrepen wordt. Onthoud goed dat er drie stadia zijn die elkaar in deze volgorde opvolgen: 1. aandacht; 2. zien; 3. begrijpen. Omdat aandacht schenken (avajjana) de eerste fase is in de cognitieve opeenvolgingen (en daarom erg belangrijk), is de satipatthana training dan ook van cruciaal belang.
Totaal objectief gewaarzijn
De vijf aggregaten van hechten (pañca upadana kkhandha) worden niet meer als afzonderlijke en op zichzelf bestaande fenomenen gezien, maar als één samenhangend 'toneelstuk'.
De drie kenmerken (ti lakkhana) bestaan niet meer als louter een conceptueel begrijpen (anubodha ñana) van drie afzonderlijke feiten van de realiteit (sacca) in de zin van een conventionele aanduiding (vohara sacca). Ze worden nu als een samengesmolten eenheid in alle dingen, zowel fysieke als mentale, in één moment tegelijkertijd gezien en begrepen. Het bewustzijn van het doordringend inzicht dat is ontstaan, dringt door alle fenomenen heen zonder ook maar ergens één moment aan te blijven kleven (upadana), zonder dat het zich door iets laat misleiden (moha), zonder dat het zich laat verstoren (iñjita). Precies zoals een vlijmscherpe pijl wordt afgeschoten op een rij zeepbellen en daar moeiteloos en zonder te wankelen doorheen klieft. Het is de doordringing van dit inzicht waardoor er een totaal begrijpen is. Net zo onwankelbaar als de scherpe pijl die door de zeepbellen heen schiet, zo onwankelbaar is de bevrijding van de geest (akuppa ceto vimutti) die begiftigd is met dit doordringend inzicht. Aho sukham!
Omdat de vier Edele Waarheden (cattari ariya sacca) een universele realiteit vertegenwoordigen, worden deze alle vier tegelijkertijd begrepen. In het heldere bewustzijn zijn ze namelijk 'samengesmolten' tot een eenheid en het bewustzijn zelf is er ook een mee. Er is geen verdeeldheid, maar een diepe innerlijke vrede vanwege het begrijpen.
Een doordringend begrijpen ontstaat
doordat je niets meer hoeft te hebben.
Het is een diepe innerlijke vrede, het hoogste geluk,
dat altijd in je hart zal zijn en je nooit meer kunt kwijtraken.
Gewoon doordat je niets meer hoeft te hebben.
Dit is wat de Prachtige Mens (acchariya manussa) bedoelde met verzaking (nekkhamma).
Peter van Loosbroek — Ananda, auteur van sleuteltotinzicht.nl.
In deze helderheid van bewustzijn (sampajañña) wordt ook begrepen dat alle bezoedelingen zijn uitgeblust (asavakkhaya ñana). Dit is waarom de arahat 'door eigendunk (mana) heen kijkt' (manabhisamaya).
Alles wat zich binnen het bestaan voordoet wordt direct en doordringend (pativedha) begrepen. Het totale plaatje en alles wat zich daarin afspeelt, inclusief alle oorzaken en gevolgen, wordt voortdurend én tegelijkertijd op één moment begrepen. Ook in relatie tot mensen, allerlei gebeurtenissen die zich voordoen, dingen die je doet, dingen die in je eigen geest plaatsvinden etc. Alles wat begrepen moet worden is begrepen.
Een vaak geciteerde uitspraak van de Boeddha luidt dan ook als volgt:
"De geïnstrueerde edele discipel (ariyasavaka), monniken, die het zo ziet, hunkert niet naar materiële vorm, gevoel, waarneming, mentale formaties en bewustzijn[1]. Door vlekkeloosheid (viraja) is hij onthecht (viraga), door onthechting is hij bevrijd (vimutti); in bevrijding ontstaat het besef dat hij bevrijd is, en hij begrijpt onmiddellijk: 'Geboorte is vernietigd (khina jati), het heilige leven (magga brahmacariya) is geleefd, wat gedaan moest worden is gedaan (katam karniyam), er is niets meer van dit dat nog tot enige staat van bestaan komt (naparam itthattaya)[2].'"
Sampajañña staat dan ook voor totaal objectief gewaarzijn. Het totale gebeuren op één moment volledig en perfect begrijpen wordt ook wel 'de kennis die bestaat uit doordringing' (pativedha ñana) of een 'alles doordringend inzicht' (appamana vipassana) genoemd. Hier zijn alle ideeën van 'ik', 'mij', 'mijn' terzijde gelegd en de bouwer van dit huis (gahakarakam) vernietigd.
Helderheid van bewustzijn (sampajañña) gaat daarom veel verder dan een intellectueel begrijpen (anubodha ñana) dat nog restanten van 'ik' kan herbergen. Wanneer volledige helderheid van bewustzijn is verkregen, zijn alle ideeën van 'ik' opgegeven (attanuditthimuhacca) waardoor intuïtief inzicht kan stromen. Dit is vanwege verzaking (nekkhamma).
Het ware geluk is op elk moment perfect begrijpen wat er zich afspeelt.
Om het doel te verwerkelijken
Wanneer de Boeddha het heeft over 'het einde van bewustzijn' of 'de uitblussing' (nirodha), dan is dit — wat we hebben behandeld in de vorige rubrieken — wat hij daarmee bedoelt. Dat die 'ik' overwonnen moet worden (atta jinati), dat die ertussenuit moet. Dit is de uitblussing van begeerte (tanhakkhaya), de vernietiging van bezoedelingen (asavakkhaya).
Helderheid van bewustzijn (sampajañña) oftewel helder begrip, is gelijk aan doordringend inzicht (pativedha). Beide hebben de functie om het doel — Nibbana — te verwerkelijken.
Dit is waarom de Boeddha helder begrip (sampajañña) zo benadrukt in o.a. D22 — Maha Satipatthana Sutta — De grote toespraak over de vier fundamenten van indachtigheid. En ook in vele andere toespraken benadrukt hij de belangrijkheid van begrijpen zoals in onderstaande citaten.
2.2. Toen sprak de Gezegende de monniken toe met de volgende woorden: "Monniken, het is vanwege het niet begrijpen, het niet doorgronden (pativedha) van de vier Edele Waarheden (cattari ariya sacca), dat ik, zowel als jullie, zo lang rondzwierven in deze cyclus van geboorte en dood (samsara). Welke zijn deze vier? Vanwege het niet begrijpen van de Edele Waarheid van lijden (dukkha) hebben wij voor lange tijd rondgedoold in de cyclus van geboorte en dood; vanwege het niet begrijpen van de Edele Waarheid van de oorzaak (samudaya) van lijden (...); vanwege het niet begrijpen van de Edele Waarheid van de opheffing (nirodha) van lijden (...); en vanwege het niet begrijpen van de Edele Waarheid van het Pad (magga) dat leidt tot de opheffing van lijden hebben wij voor lange tijd rondgedoold in de cyclus van geboorte en dood. Maar nu, monniken, is vanwege het begrijpen, het doorzien van dezelfde Edele Waarheid van lijden, van de oorzaak van lijden, van de opheffing van lijden en van het Pad dat leidt tot de opheffing van lijden — de hunkering naar bestaan (bhava tanha) afgekapt, vernietigd is datgene dat naar worden (bhava) leidt, en is er geen opnieuw worden (punabbhava) meer."
D16 — Maha Parinibbana Sutta — Het grote heengaan
4.2. En de Gezegende sprak de monniken toe met de woorden: "Monniken, het is vanwege het niet begrijpen, het niet doorgronden (pativedha) van vier dingen dat ik, zowel als jullie, zo lang rondzwierven in deze cyclus van geboorte en dood (samsara). Welke zijn deze vier dingen? Door het niet begrijpen en het niet doorgronden van de edele deugdzaamheid, door het niet begrijpen en het niet doorgronden van de edele concentratie, door het niet begrijpen en het niet doorgronden van de edele wijsheid en door het niet begrijpen en het niet doorgronden van de edele bevrijding[3]. Maar, monniken, nu deze vier begrepen en doorgrond zijn, is daarmee de hunkering naar bestaan (bhava tanha) afgekapt, vernietigd is datgene dat naar worden (bhava) leidt, en is er geen opnieuw worden (punabbhava) meer."
D16 — Maha Parinibbana Sutta — Het grote heengaan
Leer de Dhamma zoals ik jullie die heb geleerd, niet wat mensen ervan hebben gemaakt.
Extra aanbevelingen
Zie ook de groep pagina Wat is de ontwikkeling van wijsheid?
Op groep pagina's zijn pagina's gebundeld omtrent een cruciaal onderwerp. Deze gebundelde pagina's noemen we sub pagina's. Ze werken gezamenlijk naar de betekenis en het doel van de groep pagina. In opbouwende en eenvoudige bewoording geven ze exact weer wat de Boeddha werkelijk heeft onderwezen.
Eindnoten
[1] Zie pañca upadana kkhandha.
[2] Voor uitleg, raadpleeg De uiteindelijke kennis.
[3] 'De edele moraliteit', 'de edele concentratie' en 'de edele wijsheid' verwijst naar de drie groepen (divisies) van het Edel Achtvoudige Pad (ariya atthangika magga) en 'de edele bevrijding' naar het resultaat ervan (vimutti).
| RegID | UsVojDRUdGJtSzs |
|---|---|
| Bijgewerkt | 2 mei 2025 18:13:02 |
| Auteur | Peter van Loosbroek — Ananda |
| Locatie | www.sleuteltotinzicht.nl |
| Copyright | Zie a.u.b. copyright www.sleuteltotinzicht.nl/glb_copyright.htm |
| Overig | Geen |