Respect

Apaciti

Inhoudsopgave

Inleiding

Visie en gevolgen

Iedereen verdient respect

Wat betekent respect in het boeddhisme?

De kern raken

Wie de Dhamma ziet, ziet mij

Respectbetuiging

Het juiste begrip omtrent verdiensten

Respect door beoefening van de Dhamma

Extra aanbevelingen

apaciti

'Respect'; 'eerbied'.

Inleiding

Respect (apaciti) is iets dat een erg positieve invloed op ons heeft. Respect is in grote mate bepalend waar wij naar toe afbuigen. Want waar wij waardering voor hebben, vormt de weg waar wij zelf voor kiezen. Echt respect heeft alles te maken met begrip. Mensen die respect betuigen zonder de ware Dhamma te begrijpen, voeren slechts een fysieke handeling uit zonder dat Het hart (bala) erbij betrokken is. Een loze handeling die geen enkele betekenis in zich draagt.

Verder wordt vaak door monniken het verrichten van verdienstelijke daden (puñña) sterk benadrukt. Wat daarentegen niet benadrukt wordt, is de kern van de Leer, hetgeen waar het echt om draait. Het is de aanwezigheid van 'ik' waardoor die kern wordt gemist en het noodzakelijke diepe inzicht — het 'bovenwerelds juist begrip' (lokuttara samma ditthi) — dan ook ontbreekt. Al deze dingen worden hier in detail behandeld en lees je wat de Boeddha hierover zegt.

In plaats van het lijden (dukkha) tot een volledig einde te brengen, wordt vanwege een beperkte visie het wedergeboorteproces (upapatti bhava) juist gestimuleerd. Hierdoor wordt niet alleen de kern van de Leer gemist; het gaat regelrecht in tegen wat de Boeddha echt leert.

Visie en gevolgen

De positieve invloed die respect op ons heeft, is een gevolg van juist begrip (samma ditthi). Niet alle mensen beschikken over juist begrip en sommigen hebben zelfs respect voor het verkeerde. Dit is waarom het niet vanzelfsprekendheid is dat 'respect' altijd een positieve invloed op iemand heeft. Respect heeft alles met intenties (manasa) te maken die worden gecultiveerd door juiste gedachten (samma sankappa). Het is een wilshandeling (cetana). Goede intenties leiden tot (samvattanti) een goed gevolg. Slechte intenties leiden tot een slecht gevolg.

Mensen hebben verschillende ideeën over wat waarheid en wat goed is. Maar een idee is de werkelijkheid niet; het bestaat slechts als een idee dat een persoonlijke creatie is en meer is het niet.

Wanneer er sprake is van een verkeerde visie (miccha ditthi), zal iemand het verkeerde aanhangen en in de kern 'respect' voor het verkeerde hebben, verkeerde (akusala) intenties (manasa) hebben. Wanneer er daarentegen sprake is van een juiste visie (samma ditthi), zal iemand het goede aanhangen en in de kern respect voor het goede hebben, goede (kusala) intenties hebben.

Welke intenties (manasa) iemand ook huisvest, dat zal zijn pad zijn (kamma patha). Omdat zijn geest zo gericht is, zal dat de afbuiging van zijn geest zijn. Dat is zo omdat iemand zelf voor deze weg kiest; omdat hij dat wil (cetana).

Iedereen verdient respect

Iedereen verdient respect, omdat iedereen, zelfs de meest onwetende of de meest kwaadaardige, het potentieel in zich heeft om verlichting te verwerkelijken. Dit betekent natuurlijk niet dat we het met iedereen eens zouden moeten zijn of diens karaktereigenschappen goed moeten keuren. Maar we dienen aanvankelijk een positieve instelling te hebben, een respectvolle houding aan te nemen, zodat iedereen een (nieuwe) kans krijgt. Een heel goed voorbeeld is de houding van de Boeddha tegenover de moordenaar Angulimala. Volg straks de link met zijn naam en lees er alles over. Het is een heel bijzonder verhaal.

We kunnen respect hebben voor monniken, nonnen, ouders, leraren, ouden van dagen, superieuren, andere religies, dieren, eigendommen van anderen, het milieu. De Boeddha zei dat het goed is om deugden als gastvrijheid, discipline etc. te respecteren (D03). Hiermee bedoelde hij dat we zulke dingen niet lichtvaardig moeten opvatten, maar ze eerder in ons leven moeten verwelkomen en er blij mee moeten zijn.

Wat betekent respect in het boeddhisme?

Ouders zijn als leraren. Daarom horen kinderen respect te hebben voor hun ouders, althans als het respectwaardige ouders zijn. En zo horen ook leerlingen respect voor hun (meditatie) leraar (kalyana mitta) te hebben. En elke boeddhist (of ook wel dhammanuvatti) hoort respect voor de Boeddha te hebben omdat hij de Samma Sambuddha is die het medicijn heeft ontdekt dat tot het allerhoogste doel leidt: Nibbana — de beëindiging van lijden (dukkha) oftewel bevrijding (vimutti). Precies zoals een kind respect heeft voor zijn ouders omdat zij goede adviezen geven.

Je betuigt respect aan de Boeddha uit waardering voor de perfecte Dhamma die hij heeft verkondigd. Je hebt er bewondering voor en je bent er dankbaar (kataññu) voor. Maar zoals gezegd is het echte respect (apaciti) verbonden met begrip. Hoe kun je dit respect betuigen als je niet begrijpt wat de Boeddha echt heeft onderwezen? Of zelfs een volkomen verkeerde visie hiervan hebt? Daarom voeren mensen vaak slechts een fysieke handeling uit zonder dat Het hart erbij betrokken is. Waardering tonen voor iets waar je helemaal niets van begrijpt is niet echt. Het is geen zuivere, echte handeling.

Maar je hoeft echt geen Dhamma-specialist te zijn om op de juiste wijze respect aan de Boeddha te betuigen. Als je het Pad bewandeld dat de Boeddha echt heeft onderwezen, ook al staat je begrip hieromtrent nog in de kinderschoenen, zal het betuigde respect voor de Boeddha zegenrijk voor je zijn. Dat is omdat onder deze voorwaarde je geest goed gericht is (samma panihitam cittam). Er zijn goede intenties (manasa).

De kern raken

Naarmate je begrip omtrent de Dhamma dieper wordt, zal je respect voor de Boeddha vanzelf en op een natuurlijke wijze steeds dieper worden. Naarmate het dieper wordt, wordt het ook echter. Dat is zo, omdat door de bestudering (pariyatti) en de beoefening (patipatti) Het hart wordt geraakt. Het is dit waardoor de kern van de Dhamma wordt geraakt. En die kern is het overwinnen van het 'ik' (atta jinati). De Boeddha is namelijk 'de Leraar van de Leer van geen-zelf' (sattha anatta vadi). Het 'ik' is het gekunstelde, maar als het zijn dominantie begint te verliezen bereik je het ongekunstelde (anatam). Dit betekent dat alles wat uit je komt echt is. Hoe echter je bent, hoe echter je respect is.

Wie de Dhamma ziet, ziet mij

Voor mensen die pas beginnen en nog niet zo'n diep inzicht in de Dhamma hebben, kunnen respect voor een Boeddha beeld betuigen. Het beeld helpt om de Boeddha in herinnering te brengen. Heel vroeger gebruikten ze daar stenen voor met voetafdrukken die de afdrukken van de voeten van de Boeddha moesten voorstellen. Om dezelfde reden zijn ook de relikwieën van de Boeddha bewaard. Wanneer boeddhisten een puja doen en bloemen, kaarsen en wierook voor een standbeeld van de Boeddha branden, respecteren ze zijn grote prestaties. Bij tempels of centrale locaties worden ook vaak overblijfselen (zoals as) van een arahat bewaard zodat mensen er eerbied aan kunnen betuigen.

Maar in principe, als je redelijk inzicht in de Dhamma hebt, heb je deze dingen niet nodig. Want uiteindelijk dient de Dhamma in Het hart te worden ontwikkeld. De Boeddha, inclusief alle arahats, zijn geheel uitgedoofd (nirodha) en daarom is er geen spoor van hen meer te bekennen.

Echter, als je de Dhamma begrijpt, is de Boeddha in zekere zin altijd bij je. Niet fysiek en ook niet als een idee, maar in de zin van een levende realiteit (sacca). Deze realiteit is de Dhamma die hij aan ons heeft verkondigd. Wanneer we deze Dhamma in ons hart tot ontwikkeling brengen, zijn we één met wat de Boeddha voor zichzelf ook had ontwikkeld. Deze Dhamma is nog precies hetzelfde, want de Dhamma verandert niet door het verstrijken van de tijd.

Wanneer je de (ware) Dhamma beoefent, raakt je hart ermee doordrongen (pativedha). Het raakt ermee verweven, het wordt er één mee. Zo raak je de kern van wat hij heeft ontdekt, de kern van zijn grootse missie, de kern van zijn Leer. Op die manier raak je 'het hart van de Boeddha'. In die zin is de Boeddha altijd bij je. Dit is waarom hij zei: "Wie de Dhamma ziet, ziet mij." (It092). Draag de Dhamma daarom altijd in je eigen hart mee.

Respectbetuiging

Het zien van de realiteit (sacca), het begrijpen wat lijden (dukkha) is, doet een onbegrensd mededogen (karuna) ontstaan voor alle wezens, zonder uitzondering. Dit was de drijfveer van de Boeddha om de Dhamma aan de mensheid te verkondigen. Want voor hem was er niets meer wat nog gedaan moest worden. Zijn eigen taak, het verwerkelijken van de realiteit (bujjhati) zat erop (katam karniyam). Voor al zijn arahat-discipelen die de Dhamma verbreiden, geldt hetzelfde. Het enige waar zij voor leven, is het verkondigen van de ware Dhamma. Uit mededogen (karuna) voor de mensheid. Het respect voor de arahat is het hoogste respect, zie abhivadana.

Vul je hart met dankbaarheid (kataññuta) en liefdevolle vriendelijkheid (metta) en richt het naar de Boeddha, zijn arahat-discipelen en alle mensen die je op z'n minst iets over de ware Dhamma hebben geleerd. Mits het om de ware Dhamma gaat waar je respect voor hebt en dankbaar voor bent, is dit een heilzame gedachte (kusala vitakka), een goede intentie (manasa).

Als je dit doet om er iets voor terug te krijgen, gaat de handeling samen met begeerte (tanha). Dan is er sprake van het genereren van kamma. Dit is het 'activeren' (nisankhiti) van het wedergeboorte proces (upapatti bhava). Het zet het kamma proces (kamma bhava) voort.

Betuig je respect puur uit dankbaarheid zonder dat je er iets voor terug hoeft, dan is de handeling puur en echt vanwege de afwezigheid van 'ik' en de aanwezigheid van waar begrip. Dit brengt wel goede gevolgen voort, maar het genereert niet het kamma proces (kamma bhava), d.w.z. dat hierdoor niet het wedergeboorte proces (upapatti bhava) op gang wordt gebracht.

Wanneer het 'ik' overwonnen is en je dus het ongekunstelde (anatam) bereikt hebt, zal er voortdurend een diepe dankbaarheid (kataññuta) in je hart zijn. Dit is de ongekunstelde (anatam), spontane geest (asankharika citta) omdat deze het ongeconditioneerde (asankhata) heeft bereikt. Het doel wordt bereikt doordat de geest nergens door is 'aangezet'. Dit is de zuivere, echte handeling.

De echtheid, de zuiverheid van geest, voltrekt zich uiteraard geleidelijk aan alsook de ervaring van de zegeningen die uit de respectbetuiging voortvloeien. Verwacht niet dat als je respect betuigt, je drie minuten later gelukkig bent. Geluk komt niet op bestelling. Het komt de gehele dag door spontaan op en manifesteert zich in vlagen, niet specifiek op momenten van respectbetuiging en ook niet vanwege respectbetuiging alleen. Het is een gevolg van de ontwikkeling van Het hart. Het hart dat een pad (magga) heeft gevolgd en daarvan de vruchten (phala) ervaart.

De Boeddha zei dat het vermogen om respect te hebben een van de hoogste zegeningen is (zie Snp2-04.265).

Het juiste begrip omtrent verdiensten

Respect (of eerbied) is een van de 'bases van verdienstelijke daden' (puñña kiriya vatthu). Om het uiteindelijke doel — Nibbana — te verwerkelijken, is het belangrijk om over de juiste kennis te beschikken.

In het boeddhisme draait alles om juist begrip omdat dit de voorwaarde is tot verlichting, bevrijding (vimutti) van al het lijden (dukkha). Maar niet alle mensen beschikken over het begrip waar het uiteindelijk om draait. De Boeddha spreekt namelijk over 'werelds juist begrip' (lokiya samma ditthi) en 'bovenwerelds juist begrip' (lokuttara samma ditthi). De meeste mensen — ook monniken — beschikken niet over bovenwerelds juist begrip.

Zo benadrukken monniken vaak het doen van het goede om verdiensten (puñña) te vergaren. Natuurlijk heeft de Boeddha het doen van het goede geadviseerd om een betere situatie voor onszelf te creëren. Maar wat hij bovenal heeft geadviseerd en continue heeft benadrukt, is het volledig ophouden van lijden dat alleen kan worden gerealiseerd door het wedergeboorte proces (upapatti bhava) een halt toe te roepen.

Wanneer iemand je adviseert het goede te doen om zodoende verdiensten (puñña) te verkrijgen (bijvoorbeeld in een hogere sfeer te worden wedergeboren), van die persoon is niet te zeggen dat die persoon de Dhamma niet begrijpt. Echter, zijn begrip is beperkt. Het is van een 'werelds niveau'. Daarom mist hij de allerbelangrijkste kern van de Dhamma. Wat is die kern? De kern is dat de Boeddha begeerte (tanha) heeft aangewezen als hoofdoorzaak van lijden. Het advies van die persoon leidt (samvattanti) daarom niet tot het ultieme doel (nibbana), maar tot geboorte (jati). Hij heeft dan wel iets van de Boeddha geleerd, maar zoals ik dat noem: 'hij blijft in het denken steken'. Daarom mist hij de kern van de Leer.

Wanneer hij de kern niet mist, zal hij goede daden adviseren, maar erbij vermelden dat het niet gepaard moet gaan met begeerte (tanha). Maar hiervoor moet hijzelf over een 'bovenwerelds juist begrip' (lokuttara samma ditthi) beschikken. Pas dan zal hij de kern van de Dhamma kunnen zien en het ultieme advies kunnen geven.

Wanneer het 'ik' is overwonnen (atta jinati), is er geen begeerte (tanha). Als er geen begeerte is, is er onthechting (viraga). Als iemand onthecht is, is hij bevrijdt (vimutti). Het is die bevrijding (vimutti) van de geest waarin iemand vanwege zijn wijsheid het ultieme advies kan geven. Hetzelfde geldt voor perfecte handelingen.

Als het 'ik' overwonnen is (atta jinati) zullen alle handelingen spontaan (asankharika citta) plaatsvinden. Dan is het goede doen niets meer dan gewoon en is het een natuurlijke, ongekunstelde (anatam) handeling die recht uit het hart komt. Dan zijn we zoals dat heet 'voorbij verdienstelijke en verkeerde daden' (puññapapa pahinassa). Het is dan een echte actie, niet een reactie. Als we opzettelijk (cetana) iets doen zoals een goede daad met de intentie er iets voor terug te krijgen, is het een reactie op een gedachte die gevoed (ahara) wordt door hebzucht (tanha). Dit is wat mensen niet begrijpen die de kern van de Dhamma niet begrijpen. Een van de belangrijke drie juiste gedachten (samma sankappa) is de gedachten van het verzaken van zelfzucht (nekkhamma sankappa) dat leidt tot onthechting (viraga).

Wat dus vooral benadrukt moet worden is wat de Boeddha ook benadrukt: de overwinning van 'ik' (atta jinati) met de kennis dat begeerte (tanha) de hoofdoorzaak van lijden (dukkha) is wat een wezen gevangen houd in samsara. Dit begrip is niet van werelds niveau, maar van het bovenwerelds (lokuttara samma ditthi) niveau.

Dit is hoe iemand tot volle wasdom (gotrabhu) komt. Dit is de uitdoving (nirodha) van alle lijden (dukkha).

Respect door beoefening van de Dhamma

Zoals gezegd is respect betuigen aan de Boeddha en de arahats erg belangrijk. Maar laat het duidelijk zijn dat de Boeddha niet iemand was die op persoonsverheerlijking uit was (en uiteraard ook een arahat niet). In zijn laatste dagen kwamen monniken vaker bij de Boeddha. Maar er waren ook monniken die dat niet deden. Dit werd aan de Boeddha gerapporteerd. Hij liet die monniken bij zich roepen en vroeg hen om hun beweegreden. Lees op de volgende pagina's hoe de Boeddha hun houding waardeerde.

• Dhp166 — De eerwaarde Attadattha
• Dhp364 — De eerwaarde Dhammarama

De allerlaatste zin van het mooie citaat hieronder uit D16, 'Daarom, Ananda (…)' spreekt ook boekdelen.

Extra aanbevelingen

Eindnoten

^[1] Dit is juist begrip van werelds (lokiya) niveau, een verdienstelijke factor die bijdraagt tot een gunstige wedergeboorte, maar die op zichzelf niet kan leiden tot een transcendentie van het geconditioneerde bestaan.