De ontwikkeling van wijsheid

Inhoudsopgave

Inleiding

De samenwerkende factoren van het Pad

Sleutelrol juist begrip

Sleutelrol juiste concentratie

Bezoedelingen

Latente neigingen

Groep van moraliteit — Pad-factoren 3-5

Groep van concentratie — Pad-factoren 6-8

Groep van wijsheid — Pad-factoren 1-2

Drie hoofd begoochelingen

Niet-zelf

De verwerkelijking van de vier bovenwereldse paden

Het doorkappen van de tien banden

Stadium 1 — Graad van helder begrip

Stadium 2 — Graad van helder begrip

Stadium 3 — Graad van helder begrip

Stadium 4 — Graad van helder begrip

Tot slot

Extra aanbevelingen

Inleiding

Hoewel het Edel Achtvoudige Pad uit acht factoren bestaat, is het niet een soort van stappenplan waarbij de factoren van het Pad als afzonderlijke en opeenvolgende delen worden doorlopen.

De factoren van het Pad zijn mentale factoren oftewel Pad-factoren. Deze ontwikkelen zich in de beoefenaar van het Pad. Het Pad wordt ontwikkeld doordat we de Pad-factoren in ons ontwikkelen.

Het is belangrijk te begrijpen dat de Boeddha onderwijst dat er geen enkel ding op zichzelf staat. Alles ontstaat afhankelijk van iets anders. Dit geldt ook voor mentale factoren en daarom ook voor de Pad-factoren.

Er zijn vele mentale factoren die elkaar onderling beïnvloeden en dusdanig tot ontwikkeling komen. De ontwikkeling van al die mentale factoren wordt vooral bepaald door de continu veranderende stroom van bewustzijn die er onafgebroken mee verbonden is. Omdat bewustzijn een stroom is die voortdurend verandert en niet een op zichzelf bestaande entiteit is, kan het type bewustzijn veranderen en daarom ontwikkelen. Het 'type bewustzijn' staat kortgezegd voor de kwaliteit van het bewustzijn. Door de juiste training van het Pad wordt het bewustzijn, kortgezegd van een betere kwaliteit.

Precies zoals mentale factoren en bewustzijn geen op zichzelf bestaande, afgebakende dingen zijn, zo dienen we de factoren van het Pad evenmin als afzonderlijke delen van een soort stappenplan te zien. Alle factoren van het Pad zijn onderling met elkaar verweven en ondersteunen elkaar op de weg naar het uiteindelijke doel. De ontwikkeling van wijsheid is een proces waarin de Pad-factoren zich als een eenheid geleidelijk aan in ons ontwikkelen waarbij elke Pad-factor zijn eigen specifieke rol vervult.

De samenwerkende factoren van het Pad

Sleutelrol juist begrip

Door te stellen dat juist begrip (samma ditthi) het allereerst begin is van de ontwikkeling van het Edel Achtvoudige Pad (ariya atthangika magga), is onjuist. Het is belangrijk te weten dat de Boeddha leert dat er geen eerste begin van dingen is. Juist begrip heeft wel een belangrijke sleutelrol en wordt geleidelijk aan ontwikkeld. Begrip heeft alles te maken met bewustzijn (viññana) dat altijd gepaard gaat met bepaalde mentale factoren (cetasika).

Als het begrip van een dermate niveau is dat men begrijpt dat daden gevolgen hebben, dat het goede doen alleen maar voordelig is en dat bevrijding van lijden noodzakelijk is, dan begint iemand doelbewust met het praktiseren van het Pad. In die zin is juist begrip een 'begin'. Dit heeft een belangrijke relatie met de intentie van zelfoverwinning én de urgentie (samvega) om een einde aan lijden (dukkha) te maken.

De 8e factor van het Pad, de juiste concentratie (samma samadhi) heeft als functie om de 1e factor, juist begrip (samma ditthi), te verdiepen naar een niveau waarin het alles doordringende inzicht (pativedha) omtrent de drie universele kenmerken (ti lakkhana) daagt.

Zo start de ontwikkeling van het Pad bij juist begrip en eindigt het bij juist begrip wanneer de dingen worden gezien zoals ze werkelijk zijn (yathabhuta).

Sleutelrol juiste concentratie

Hoewel juiste concentratie (samma samadhi) de laatste plaats inneemt omtrent de factoren van het Edel Achtvoudige Pad (ariya atthangika magga), markeert het niet het hoogtepunt of eindpunt van het Pad. Het verkrijgen van concentratie maakt de geest kalm en evenwichtig, verenigd zijn samenwerking, opent onmetelijke velden van zegening, sereniteit, en kracht. Maar dit alleen is niet voldoende om de hoogste volmaaktheid te bereiken, de bevrijding van de banden (saññojana) aan lijden (dukkha).

Om het einde van lijden te bereiken, is het een vereiste om het Achtvoudige Pad om te zetten in een instrument van ontdekking (passe), dat gebruikt wordt om de inzichten op te wekken die de absolute waarheid (paramattha sacca) van dingen blootlegt. Dit vereist de gecombineerde ondersteuning van alle acht factoren, en aldus een nieuwe beweging van juist begrip (samma ditthi) en juiste gedachten (samma sankappa). Tot aan dit punt hebben de eerste twee factoren van het Pad in beginsel slechts een inleidende functie vervuld. Nu moeten zij wederom opgenomen en verder ontwikkeld worden tot een hoger niveau.

Middels een correcte beoefening wordt juist begrip een direct inzicht hebben in de ware aard van verschijningsvormen (ti lakkhana), dat voorheen slechts alleen conceptueel begrepen werd; juiste gedachten wordt een ware verzaking (nekkhamma) van bezoedelingen, dat ontstaat uit een diep begrijpen. Het niveau van dit begrip wordt ook wel het bovenwerelds juist begrip (lokuttara samma ditthi) genoemd.

Het Achtvoudige Pad moet dus niet worden gezien als een lijn met een begin- en eindpunt. Het Pad bestaat uit Pad-factoren waarbij alle factoren een gecombineerde ondersteuning zijn van het gehele Pad wat zich geleidelijk aan ontwikkelt.

Bezoedelingen

Bevrijding wordt geblokkeerd doordat er bezoedelingen zijn. Deze moeten dus worden uitgerukt, verdreven. Alle onheilzame (akusala) staten van de geest zijn bezoedelingen die de geest verontreinigen, onzuiver maken waardoor bewustzijn niet helder kan zijn. Een heldere geest is als een heldere spiegel die alles perfect weerspiegelt wat er voor hem is, maar een bezoedelde geest kan dat niet.

Latente neigingen

Voordat we verder gaan met de ontwikkeling van wijsheid, zal het behulpzaam zijn te onderzoeken waarom concentratie (samadhi) alleen (oftewel het bereiken van de jhana's) niet toereikend is voor het verwerven van bevrijding (vimutti). Concentratie is niet voldoende om bevrijding te bewerkstelligen omdat het faalt de bezoedelingen op hun fundamentele niveau te raken. Maar wijsheid oftewel inzicht doet dat werk wel.

Latente neigingen of tendensen zijn bezoedelingen, maar hebben daarnaast een speciale rol: "Deze dingen worden 'neigingen' genoemd omdat, vanwege hun hardnekkigheid, zij keer op keer de voorwaarden (paccaya) dreigen te zijn voor het ontstaan van steeds weer nieuwe zintuiglijke begeerte, etc." Vis 22: 60

De Boeddha onderwijst dat de bezoedelingen zich in drie lagen in de geest bevinden (dit geldt dus ook voor andere lijsten van bezoedelingen):

1. De meest basale is het niveau van de latente neigingen (anusaya), waar een bezoedeling enkel sluimerend ligt zonder enige activiteit.
2. Het tweede niveau is het stadium van manifestatie (pariyutthana), waar een bezoedeling, door de invloed van een stimulans, opborrelt in de vorm van onheilzame gedachten, emoties, en wilshandelingen (kamma).
3. Dan, op het derde niveau, gaat de bezoedeling aan een zuivere mentale manifestatie voorbij, om een onheilzame handeling door lichaam of spraak, in beweging te zetten. Daarom wordt dit niveau het stadium van overschrijding (vitikamma) genoemd.

De drie divisies van het Edel Achtvoudige Pad leveren de controle op bovengenoemde drievoudige laag van bezoedelingen (anusaya).

Voor meer over de latente neigingen, zie anusaya.

Groep van moraliteit — Pad-factoren 3-5

De training in morele discipline, weerhoudt lichamelijke en verbale immorele activiteit en voorkomt zodoende dat de bezoedelingen het stadium van overschrijding bereiken.

Groep van concentratie — Pad-factoren 6-8

De training in concentratie levert de waarborg tegen het stadium van manifestatie. Het verwijdert de reeds ontstane bezoedelingen en beschermt de geest tegen hun continuerende instroming (asava). Maar zelfs wanneer concentratie beoefend wordt tot in de diepste volledige meditatieve verdiepingen (jhana), kan het niet de hoofdoorzaak van de kwaal raken — de latente neigingen (zie de specifieke lijst bij anusaya) liggen dan nog steeds als bezoedelingen sluimerend in het mentale continuüm. Nogmaals, deze concentratie is machteloos, omdat het uitroeien van hen meer vergt dan geestelijke kalmte (samatha).

Groep van wijsheid — Pad-factoren 1-2

Wat er voor nodig is om de uitroeiing van de latente neigingen (anusaya) volledig te bewerkstelligen, is wijsheid (pañña) = inzicht (vipassana), een alles doordringende visie (pativedha) van verschijningsvormen in hun fundamentele aard van hun bestaan (zie ti lakkhana).

Alleen wijsheid kan de latente neigingen (anusaya) bij hun wortel doorkappen. Dat is omdat het meest fundamentele onderdeel van deze groep bezoedelingen die de andere voedt en op hun plaats houdt, onwetendheid (avijja) is (de 10e band (saññojana)). Wijsheid is het geneesmiddel voor onwetendheid. Hoewel onwetendheid verbaal gezien een negatief 'onbekend' is, is onwetendheid niet een feitelijk negatief iets, maar louter een gemis aan juiste kennis. Het is meer een verraderlijke en vluchtige mentale factor (cetasika), voortdurend aan het werk en zichzelf inplant in elk onderdeel van ons innerlijke leven. Het verdraait herkenning (samjañana), het domineert wilshandelingen (cetana), en bepaald de gehele tint van ons bestaan. Zoals de Boeddha zegt: "Het element onwetendheid is een krachtig element." S14-013

Drie hoofd begoochelingen

Op het niveau van herkenning (samjañana), welke haar belangrijkste basissfeer is waarin het opereert, infiltreert onwetendheid (avijja) onze waarnemingen, gedachten, ideeën en inzichten, zodat we tot verkeerde opvattingen (ditthi) komen over onze ervaringen. We overdekken die met veelvoudige lagen van begoocheling (moha). De meest belangrijke van deze begoochelingen zijn drie in getal:

• Wat vergankelijk is te beschouwen als onvergankelijk (annice niccavipallasa).
• Wat pijnlijk is te beschouwen als geluk (dukkhe sukhavipallasa).
• Wat geen-zelf is te beschouwen als een zelf (anattani attavipallasa).

Zo nemen we onszelf en de wereld waar als zijnde solide, stabiel, altijddurende entiteiten, ondanks de veelvuldige waarschuwingen dat alles onderhevig is aan verandering en afbraak. Wij nemen aan dat het zoeken van plezier een noodzakelijk iets is en wenden onze inspanningen aan om ons genot te laten uitdijen. Dit wordt geïntensiveerd met een onverschrokken geestdrift vanwege herhaalde ontmoetingen met pijn, teleurstelling, en frustratie. M.a.w.: we zoeken vaak plezier om de minder leuke dingen van het leven te ontkennen (moha), waardoor we niet realistisch kunnen zijn.

Besef goed dat met plezier of geluk hebben niets mis is. Maar het is belangrijk om verdraagzaam te zijn zodat we kunnen leren van alle dingen in het leven. Ook van de dingen die naar onze persoonlijke invulling onaangenaam zijn. De weg van leren er niet omheen, maar er doorheen. Het is juist het zintuiglijk verlangen dat er steeds omheen wil in plaats van er doorheen. Vanwege deze reden vervult zintuiglijk verlangen (kamacchanda) een sleutelrol in de hindernis van mentale ontwikkeling. Om te genieten en plezier te hebben in het leven, daar is helemaal niets mis mee; zelfs erg belangrijk. Wat we goed moeten begrijpen, is dat het niet de dingen zijn waardoor lijden ontstaat, maar het hechten eraan. Dat is wat de Boeddha werkelijk leert.

De Boeddha leerde dat er twee soorten geluk zijn: werelds en niet-werelds (zie sukha). Geluk van de tweede soort is het meest essentiële geluk want het is een jhana-factor (jhananga) en dus nodig op ons pad naar verlichting. Maar ook daar moeten we ons niet aan vastgrijpen anders komen we niet verder. Zowel het gewone geluk als het geluk dat wordt bereikt middels de meditatieve verdiepingen (jhana's) (dat bekend staat als een spiritueel gevoel) zijn slechts gevoelens, meer is het niet. Volg de link bij sukha eens die naar D22 verwijst en lees het advies van de Meester zelf.

Wij nemen onszelf waar als op zichzelf bestaande ego's, zich hechtende aan verscheidene ideeën en beelden die we van onszelf vormen alsof dat de onweerlegbare waarheid is van onze ware natuur. Daarom is het zo belangrijk de ware aard van alle fenomenen te doorgronden, zowel intern als extern. Inclusief de dingen waar onze voorkeur naar uitgaat.

Niet-zelf

In de groep pagina Wat is het onverstoorbare? hebben we het begrip niet-zelf uitgebreid toegelicht. Het is misschien goed om dit nog wat verder in het licht van de Dhamma te belichten.

Waar onwetendheid (avijja) dan ook de ware aard van dingen verduistert, daar zal wijsheid (pañña) de sluiers van vervorming (vipallasa) verwijderen, en ons in staat stellen verschijningsvormen te zien in hun fundamentele aard van bestaan met de waarheidsliefde van direct zien oftewel objectief gewaarzijn (vijañana) dat uiteindelijk tot helder bewustzijn (sampajañña) leidt. De training in wijsheid centreert zich op de ontwikkeling van inzicht (vipassana bhavana), een diep en begrijpend zien (pativedha) in de natuur van het bestaan die de waarheid van ons wezen omvat in de enige sfeer waar het direct toegankelijk voor ons is, namelijk, in onze eigen ervaring (veditabba).

Normaliter zijn we ondergedompeld in onze ervaringen, zo volkomen ermee geïdentificeerd dat we er niets van begrijpen. We beleven het, maar falen erin haar ware natuur te begrijpen. Vanwege deze blindheid wordt ervaring verkeerd opgevat en ontstaan er allerlei meningen (ditthi). Dit werkt door in de begoochelingen van onvergankelijkheid (annice niccavipallasa), van geluk (dukkhe sukhavipallasa), en van een zelf (anattani attavipallasa). Van deze herkenbare verdraaiingen, is de meest diepgewortelde en weerstand biedende de begoocheling van een zelf (atta), het idee dat het binnenste van ons wezen uit een waarlijk gefundeerd 'ik' bestaat waarmee wij onszelf in essentie identificeren. De Boeddha onderwijst, dat deze notie van een zelf, een dwaling is, louter een vooronderstelling met gebrek aan een echte verwijzing. Hoewel het enkel een vooronderstelling (sarambhapi) is, is het idee van een zelf niet zonder consequenties; een dergelijk idee brengt weldegelijk consequenties met zich mee die zeer calamiteus kunnen zijn. Omdat we de mening van een zelf (sakkaya ditthi) het uitgangspunt maken van waaruit we de wereld bekijken, deelt onze geest alles op in tweeën; 'ik' en 'mijn', wat van 'mij' is en wat niet van 'mij' is. Dan, gevangen in deze dichotomie, worden we slachtoffer van de bezoedelingen die ze uitademen, het aanzetten tot vastklampen en vernietigen, en we uiteindelijk het slachtoffer van het lijden worden dat daar onvermijdelijk uit volgt.

Wat zei de Leraar ook alweer?

Om onszelf te bevrijden van alle bezoedelingen en lijden, moet de illusie van 'ik' die hen ondersteunt, worden verdreven en uiteenvallen door de realisatie van zelf-loosheid (anatta). Dit is precies de taak die ons te doen staat voor de ontwikkeling van wijsheid (pañña). De eerste stap over het pad van ontwikkeling is een analytische stap (zie saññojana). Om de opvatting van een zelf te ontwortelen, moet het terrein van ervaring uiteengelegd worden in zekere factoren. Deze moeten dan methodisch worden onderzocht om vast te stellen dat geen van hen, alleen of in combinatie, gezien kan worden als een zelf (atta). Deze analytische behandeling van ervaring, dat zo kenmerkend is voor hogere bereiken in de boeddhistische filosofische psychologie, is niet bedoeld te veronderstellen dat ervaring — zoals een horloge of een auto — gereduceerd kan worden tot toevallig samengepakte of scheidbare delen. Ervaring heeft een onherleidbare eenheid, maar deze eenheid is meer functioneel dan substantieel (iets kernachtigs); het is niet de stelling van een verenigend zelf dat gescheiden is van de factoren dat zijn identiteit midden in een onophoudelijke stroom vasthoudt als iets constants.

De methode van analyse die het vaakst toegepast wordt, is die van de vijf aggregaten (pañca kkhandha): materiële vorm, gevoel, waarneming, mentale formaties, en bewustzijn. Materiële vorm behelst de materiële kant van het bestaan: de lichamelijke organismen met hun zintuiglijke vermogens en de externe objecten van herkenning (samjañana). De andere aggregaten omvatten de mentale kant. Gevoel zorgt voor de gemoedstoestand, waarneming de factor van opmerken en identificering, de mentale formaties de wil en dieper liggende elementen, en bewustzijn het basis gewaarzijn dat essentieel is voor de gehele gebeurtenis van ervaring. De analyse bereidt de weg voor op een poging om ervaring te zien in alleen de termen van haar samenhangende factoren, zonder weg te glijden in innerlijke verwijzingen naar een onvindbaar zelf. M.a.w.: geen enkel idee van 'zelf' hoort hierin betrokken te zijn (attanuditthimuhacca). Om dit perspectief te verkrijgen vereist de ontwikkeling van intensieve indachtigheid (sati), nu toegewezen aan het vierde fundament van satipatthana, de contemplatie (anupassana) van de factoren van bestaan of anders gezegd, van de Dhamma (dhammanupassana) waaronder de vijf aggregaten van hechten:

D22 — Maha Satipatthana Sutta — De grote toespraak over de vier fundamenten van indachtigheid

De opvatting van een zelf wordt verder verdund door een onderzoek (dhamma vicaya) in te stellen naar de factoren van het bestaan, niet analytisch, maar in termen van hun relatieve structuur. Een onderzoekende geest openbaart dat de vijf aggregaten (pañca upadana kkhandha) enkel en alleen afhankelijk van condities (paccaya) bestaan. Niets in de groep van aggregaten geniet de absolute verwaandheid (mana) die toegeschreven is aan het aangenomen idee van 'ik'. Hoe de factoren in het geest-lichaam (nama rupa) complex ook mogen lijken, hun basis is dat ze afhankelijk van iets anders ontstaan (paticcasamuppada). Ze zijn gebonden aan het uitgestrekte net van gebeurtenissen die in tijd en ruimte voorbij henzelf strekken.

Deze twee stappen — de analyse van factoren en de scherpzinnigheid m.b.t. relaties (oorzaken en gevolgen) — helpt het intellectuele kleven aan het idee van een zelf door te kappen. Maar zij schieten tekort aan voldoende kracht om het ingewortelde hechten aan het idee te vernietigen dat opgebouwd is uit onjuiste waarneming (sañña vipallasa). Om deze subtiele vorm van ego-hechten te ontwortelen, vereist een tegengestelde waarneming: direct inzicht in de lege, kernloze natuur van verschijningsvormen. Zulk een inzicht wordt voortgebracht door de beschouwing van de factoren van bestaan in de termen van hun drie universele kenmerken — vergankelijkheid (aniccata), het onbevredigende (dukkhata), en zelf-loosheid (anattata). In het algemeen is de eerste van de drie die onderscheiden moet worden, vergankelijkheid, hetgeen op het niveau van inzicht niet louter betekent dat alles tenslotte tot een einde komt. Op dit niveau heeft het een diepere en meer doordringendere betekenis, namelijk, dat geconditioneerde (sankhata) verschijnselen in een constant proces zijn, dingen en/of gebeurtenissen die opkomen (uppada) en verdwijnen (vaya), bijna net zo snel als toen ze ontstonden.

De vaste objecten die voor de zintuigen verschijnen, openbaren zichzelf als draden van vluchtige formaties (sankhara). Deze worden als feit aangenomen door de persoon met het algemene zintuig om een actueel voorwendsel te zijn van de twee dooreengevlochten stromen — een stroom van materiële gebeurtenissen (het aggregaat van materiële vorm), en een stroom van mentale gebeurtenissen (de andere vier aggregaten).

Wat waren die woorden van de Boeddha ook alweer waarin hij wederom en voor de allerlaatste keer te kennen gaf dat die vluchtige samengestelde formaties (sankhara) moeten vergaan?

Wanneer vergankelijkheid (aniccata) is gezien, zal inzicht in de twee anderen kenmerken (lijden oftewel het onbevredigende (dukkhata) en zelf-loosheid (anattata) spoedig volgen.

Omdat de aggregaten continu opbreken (zodra ze opgekomen (uppada) zijn vergaan (vaya) ze weer), kunnen wij onze hoop (asamsa) er niet op vastpinnen voor een altijd durende tevredenheid. Welke verwachtingen we ook van hen hebben, ze zijn gedoemd in stukken te verpletteren vanwege hun onvermijdelijke verandering (viparinama). Aldus gezien met inzicht zijn ze dukkha, lijden, in de diepste zin. Dan, omdat de aggregaten vergankelijk zijn en onbevredigend, kunnen ze niet gezien worden als een zelf. Als ze het zelf zijn, of de toebehoren van een zelf zijn, zouden we in staat zijn ze onder controle te houden en hen naar onze wil te zetten om zo van hen altijddurende bronnen van zegening te maken. Maar verre zijnde van de staat om zulk een heerschappij aan te wenden, bemerken we dat zij de bases zijn van pijn en teleurstelling. En omdat ze niet onderhevig kunnen zijn aan controle, de werkelijke factoren van 'ik', zijn ze anatta: niet een zelf, niet de toebehoren van een zelf, maar gewoon leeg (suññata); verschijnselen zonder eigenaar, verschijnselen die opkomen in afhankelijkheid van condities, van voorwaarden (paccaya).

Wat zei de Prachtige Mens (acchariya manussa) ook alweer?

De verwerkelijking van de vier bovenwereldse paden

Wanneer de gang van de beoefening van inzicht is aangevangen, worden de acht factoren van het Edel Achtvoudige Pad (ariya atthangika magga) geladen met een intensiteit die voorheen onbekend was. Ze nemen in kracht toe en vloeien samen in een eenheid van een enkel samenhangend Pad dat recht op het doel afgaat. In de beoefening van inzicht werken alle factoren en de drie trainingen (tividha sikkha) samen; elk ondersteunt al de andere, elk levert zijn eigen unieke bijdrage aan het werk.

• De factoren van de groep moraliteit houdt de latente neigingen tot overschrijding onder controle met zulk een zorg dat zelfs de gedachte aan onethisch gedrag niet ontstaat.
• De factoren van de groep concentratie (de mentale training) houdt de geest stevig gefocust op de stroom van verschijnselen, alles beschouwende dat opkomt met onfeilbare precisie, vrij van vergeetachtigheid en afleiding.
• Juist begrip, als de wijsheid van inzicht, groeit voortdurend scherper en dieper; juiste gedachten laat zichzelf zien in een onthechting en standvastigheid van het doel dat een ongerimpelde balans brengt in het gehele proces van contemplatie.

Inzicht meditatie (vipassana bhavana) neemt als haar objectieve sfeer de 'geconditioneerde formaties' (sankhara) die samengevat zijn in de vijf aggregaten (pañca upadana kkhandha). Haar taak is om hun essentiële kenmerken bloot te leggen, de drie kenmerken van vergankelijkheid, het onbevredigende, en zelf-loosheid (ti lakkhana).

Omdat het zich nog steeds inlaat met de wereld van geconditioneerde (sankhata) gebeurtenissen, wordt het Achtvoudige Pad in het stadium van inzicht het 'wereldse pad' (lokiya magga) genoemd. Deze aanduiding houdt in geen geval in, dat het pad van inzicht zich bezigt met wereldse doeleinden en successen die vallen onder de noemer samsara. Het streeft naar voortreffelijkheid, het leidt naar bevrijding (vimutti), maar haar objectief gebied van contemplatie ligt nog steeds binnen de geconditioneerde wereld. Hoe dan ook, deze wereldse contemplatie van het geconditioneerde doet dienst als een voertuig (yana) om het ongeconditioneerde (asankhata) te bereiken, voor het verkrijgen van het bovenwereldse (lokuttara). Voordat inzicht meditatie (vipassana bhavana) haar hoogtepunt bereikt, wanneer het volledig het vergankelijke, het onbevredigende, en de zelf-loosheid van alle gevormde dingen bevat, breekt de geest door het geconditioneerde (sankhata) heen en realiseert het ongeconditioneerde asankhata oftewel Nibbana. Het ziet Nibbana met directe visie en maakt het een object van onmiddellijke realisatie.

De doorbraak naar het ongeconditioneerde wordt volbracht door een type bewustzijn of mentale gebeurtenis dat het 'bovenwereldse pad' (lokuttara magga) wordt genoemd. Het bovenwereldse pad doet zich voor in vier stadia, vier 'bovenwereldse paden' (zie lokuttara), elk een dieper niveau markerend van realisatie en uitstromend in een vollere graad van bevrijding; de vierde en laatste in volledige bevrijding (vimutti). De vier paden sotapatti magga, sakadagami magga, anagami magga en arahatta magga, kunnen verworven worden in korte opeenvolging van elkaar — voor hen met buitengewone scherpe vermogens (indriya) zelfs op hetzelfde tijdstip — of (zoals dat meer typisch het geval is) kunnen zij over tijd uitgespreid worden, zelfs over verscheidene levens. Maar hoe zij ook verworven worden, zij moeten op volgorde worden afgelegd. Er is geen verwerving van een hoger pad zonder de paden eronder bereikt te hebben.

De bovenwereldse paden delen in het algemeen doordringingsvermogen (pativedha) van de vier Edele Waarheden (cattari ariya sacca). Zij begrijpen deze, niet conceptueel, maar middels intuïtief gewaarzijn (vijañana). Zij begrijpen hen door visie, zien hen door zelfbevestiging met de zekerheid, het zelfvertrouwen (saddha), dat zij de onveranderlijke waarheden van het bestaan zijn. De visie van de waarheden die zij vertegenwoordigen is in één moment volledig. De vier waarheden worden niet opeenvolgend begrepen, zoals in het stadium van reflectie wanneer gedachten het instrument zijn van begrip. Zij worden gelijktijdig gezien: er wordt niet één waarheid met het pad gezien, maar alle waarheden tegelijkertijd.

Als het pad de vier waarheden doordringt, wendt de geest vier gelijktijdige functies aan (zie S56-011). Met elk van deze ontwikkelde functies beschouwt iemand elk van de vier waarheden. Hij begrijpt volledig de waarheid van lijden, ziet al het geconditioneerde bestaan als verzwolgen door het teken van het onbevredigende. Op hetzelfde moment geeft hij begeerte op, kapt de hoeveelheid egoïsme en verlangens door, die herhaaldelijk aanstoot geven voor lijden. De geest realiseert de opheffing, het onsterfelijke element van Nibbana, wat nu direct aanwezig is in het 'innerlijk oog', Het hart. En ten vierde, ontwikkelt (realiseert) de geest het Edel Achtvoudige Pad, wiens acht factoren opkomen en begiftigd zijn met enorme kracht dat verkregen is door een bovenwerelds (lokuttara) kaliber:

1. juist begrip als het direct zien van Nibbana; 2. juiste gedachten als de aanwending van de geest tot Nibbana; 3-5. het trio van ethische factoren als de controle op morele overschrijding; 6. juiste inspanning als de energie in het pad-bewustzijn; 7. juiste indachtigheid als de factor van gewaarzijn; 8. juiste concentratie als de eenheid van de geest.

Het vermogen van de geest om de vier functies op hetzelfde moment te volbrengen, is te vergelijken met het vermogen van een kaars om gelijktijdig het lont te verbranden, de was te verteren, duisternis te verdrijven, en licht te geven.

De bovenwereldse paden (lokuttara) hebben de bijzondere taak om alle bezoedelingen uit te roeien. Vóórdat de paden verworven worden, zijn de bezoedelingen in de stadia van concentratie en zelfs in inzicht meditatie, nog niet doorgekapt maar enkel verzwakt; ze worden gecontroleerd en de kop ingedrukt door de training van de hogere mentale vermogens (bala). Echter, beneden het oppervlak, in de latente neigingen van de geest, continueren ze al dralende in de vorm van latente tendensen (anusaya). Maar wanneer de bovenwereldse paden bereikt zijn, vangt het werk van uitroeiing geleidelijk aan.

Het doorkappen van de tien banden

Voor zover als zij ons binden aan de kringloop (samsara) van worden (bhava), zijn de bezoedelingen geclassificeerd in een set van tien 'banden' (saññojana): 1. geloof in persoonlijkheid (sakkaya ditthi); 2. twijfel (vicikiccha); 3. hechten aan regels en rituelen (silabbata paramasa); 4. zintuiglijke hartstocht (kama raga); 5. kwade wil (vyapada); 6. hartstocht naar fijnstoffelijk bestaan (rupa raga); 7. hartstocht naar onstoffelijk bestaan (arupa raga); 8. eigendunk (mana); 9. rusteloosheid (uddhacca); 10. onwetendheid (avijja).

Zie ook saññojana.

Stadium 1 — Graad van helder begrip

De vier bovenwereldse paden (lokuttara magga) drijven elk een zekere laag van bezoedelingen uit. Het eerste stadia, het 'pad van het in de stroom treden' (sotapatti magga), kapt de eerste drie banden door, de meest grofste van de set. Het drijft hen dusdanig uit dat zij nooit meer kunnen verrijzen. 'Geloof in persoonlijkheid' (sakkaya ditthi), de mening van een waarlijk blijvend zelf binnen de vijf aggregaten, is doorgekapt omdat men de zelf-loze natuur ziet van alle verschijningsvormen. Echter, 'mening' is een abstract iets waar je diverse betekenissen aan kunt hangen. Twijfel (vicikiccha) wordt uitgedreven omdat iemand de waarheid begrepen heeft die door de Boeddha verkondigd is. Het is door hemzelf gezien en begrepen en kan op die manier nooit meer terugvallen vanwege onzekerheid. En het vastklampen aan regels en rituelen (silabbata paramasa) is verwijderd omdat men begrijpt dat bevrijding alleen gewonnen kan worden door de beoefening van het Achtvoudige Pad, en niet door een strak moralisme of ceremoniële naleving.

Het pad (magga) wordt onmiddellijk gevolgd door een ander bovenwerelds bewustzijn dat bekend staat als de 'vrucht' (phala), hetgeen het resultaat is van het werk van het pad, namelijk het doorkappen van die eerste drie banden. Zo wordt elk pad gevolgd door zijn eigen overeenkomstige vrucht, waarin de geest voor enkele momenten de gezegende vrede geniet van Nibbana voordat hij terugkeert naar het niveau van werelds bewustzijn (zie phala). De eerste vrucht is de vrucht van de stroom ingaan (sotapatti phala), en een persoon die door de ervaring van deze vrucht is gegaan, wordt een 'in de stroom getredene' (sotapanna) genoemd. Hij is de stroom van de Dhamma ingegaan die hem naar de uiteindelijke bevrijding draagt. Hij is bestemd voor bevrijding en kan niet meer terugvallen in de wegen van een onverlichte wereldling (puthujjana). Hij heeft nog steeds een aantal bezoedelingen oftewel banden (saññojana) die in zijn mentale gesteldheid zijn achtergebleven, en het kan hem hoogstens nog (ongeveer) zeven levens kosten om het uiteindelijke doel te verwerkelijken. Echter, hij heeft de essentiële realisatie verkregen die nodig is om dat te bereiken en er is geen manier meer die hem nog kan doen omkeren.

Deze persoon heeft de eerste meditatieve verdieping (jhana) bereikt.

Stadium 2 — Graad van helder begrip

De enthousiaste beoefenaar (dhammanuvatti) met scherpe vermogens (bala), rust niet in zijn streven na het bereiken van het in de stroom treden, maar stuwt energie (viriya) voort om het gehele Pad te vervolmaken, en wel zo snel als mogelijk is (samvega).

Wij leren dan wel dat gevoelens losgelaten moeten worden omdat ze ons binden aan lijden. Maar dit betekent niet dat gevoelens helemaal geen functie hebben. Middels waarnemingen en gevoelens kunnen wij evolueren mits deze goed functioneren. Zo is er de angst om te worden (bhava), het doorgaan in samsara, wanneer iemands vermogens goed zijn ontwikkeld. Hierdoor ontstaat ook een gevoel van urgentie (samvega) omdat zijn geest op feiten is gericht waardoor het dagende inzicht ontstaat. Hij is zich immers gewaar van zijn situatie, namelijk dat hij ronddoolt in samsara en dit zo snel mogelijk wil beëindigen.

Hij hervat zijn oefening in de ontwikkeling van inzicht (bhavana), gaat door de oplopende stadia van inzicht-kennis (vipassana ñana), en bereikt op een gegeven moment het tweede pad, het pad van de 'eenmaal terugkerende' (sakadagami magga). Dit bovenwereldse pad roeit geen van de andere banden totaal uit, maar het verdund de wortels van zintuiglijke hartstocht (kama raga) en kwade wil (vyapada). Gevolgd na het pad, ervaart de mediteerder haar vrucht (phala), en komt daar uit als een 'eenmaal terugkerende' (sakadagami) die ten hoogste nog éénmaal naar deze wereld zal terugkeren vóór het bereiken van de volledige bevrijding (vimutti).

Deze persoon heeft de tweede meditatieve verdieping (jhana) bereikt.

Stadium 3 — Graad van helder begrip

Onze beoefenaar hervat wederom zijn meditatie. In het volgende stadium van bovenwereldse realisatie verwerft hij het derde pad, het pad van de 'niet terugkerende' (anagami magga), waarmee hij de twee banden van zintuiglijke hartstocht (kama raga) en kwade wil (vyapada) volledig doorkapt. Vanaf dat niveau kan hij nooit meer in de grip van enig verlangen vallen voor zintuiglijke verlangens (kamacchanda), en kan nooit meer aangespoord worden door boosheid of ontevredenheid. Als een niet terugkerende zal hij niet meer terugkeren naar de menselijke staat van bestaan in enig toekomstig leven. Als hij het laatste pad in dit leven niet bereikt, dan zal hij na de dood herboren (patisandhi) worden in een hogere sfeer, in de fijnstoffelijke wereld (onder de suddhavasa deva's) en van daaruit bevrijding bereiken.

Deze persoon heeft de derde meditatieve verdieping (jhana) bereikt.

Stadium 4 — Graad van helder begrip

Maar onze mediteerder wendt wederom inspanning (viriya) aan, ontwikkelt inzicht, en op het hoogtepunt gaat hij het vierde pad in, het pad van arahatschap (arahatta magga). Met dit pad kapt hij de overige vijf banden door — verlangen naar fijnstoffelijk (rupa raga) en onstoffelijk bestaan (arupa raga), eigendunk (mana), rusteloosheid (uddhacca) en onwetendheid (avijja). Hij gaat door de vrucht van arahatschap en komt daaruit als een arahat, geheel volmaakt (gotrabhu), bevrijd (vimutti) van alle banden (saññojana). Zulk iemand heeft hier en nu, in dit leven, het Edel Achtvoudige Pad tot haar einde toe ontwikkeld. Hij is niet langer meer een beoefenaar van het Pad maar een levende belichaming ervan. Begiftigd met haar acht factoren in volledige perfectie, leeft hij in de vreugde van hun vruchten, verlichting en volledige bevrijding.

Deze persoon heeft de vierde meditatieve verdieping (jhana) bereikt (plus de subtielere verdiepingen). Hij heeft alle jhana's overtroffen omdat deze alleen niet tot bevrijding kunnen leiden. Hij is degene die Nibbana heeft verwerkelijkt.

Tot slot

Dit completeert onze grote ontdekkingstocht (passe) van het Edel Achtvoudige Pad, de weg naar bevrijding die door de Boeddha is onderwezen. De hogere bereiken van het Pad mogen ver verwijderd lijken van onze huidige situatie. Het kan moeilijk zijn om de vereisten van de beoefening te vervullen. Maar zelfs als de hoogste realisatie nu ver weg lijkt, ligt alles dat we nodig hebben gewoon onder onze voeten om beoefend te worden.

De acht factoren van het Pad zijn altijd toegankelijk voor ons. Het zijn mentale factoren, Pad-factoren, bestanddelen die eenvoudig in de geest gesticht kunnen worden door vastberadenheid en inspanning. We moeten beginnen om onze inzichten (samma ditthi) te ordenen en onze gedachten (samma sankappa) op te helderen. Dan moeten we ons gedrag zuiveren — onze spraak (samma vaca), handelingen (samma kammanta), en levensonderhoud (samma ajiva). Dan, met het nemen van deze maatstaven als onze fundering of werkvloer, moeten we onszelf toeleggen met energie (samma vayama) en indachtigheid (samma sati) voor de ontwikkeling van concentratie (samma samadhi) en wijsheid (pañña) of exacter gezegd: hogere wijsheid (abhiññaya).

De rest is een kwestie van gestage training en gestage vooruitgang, zonder snelle resultaten te verwachten. Voor sommigen gaat de vooruitgang snel, voor anderen kan het langzaam gaan. Maar de verhouding waarin dat gebeurt moet geen opgetogenheid of ontmoediging veroorzaken. Bevrijding is de onvermijdelijke vrucht van het Pad, en is gedoemd voort te bloeien als er een gestaag en volhardend oefenen is. De enige benodigdheden die nodig zijn om het doel te bereiken, zijn twee in getal: starten en doorgaan. Als deze benodigdheden in acht worden genomen, is er geen twijfel dat het doel verworven zal worden. Dit is de Dhamma, de niet-afwijkende wet. Hij is er voor iedereen.

Extra aanbevelingen