Voorbeelden van conditionering

Het begrip 'conditionering' is niet voor alle mensen snel en makkelijk te begrijpen. Daarom worden in dit artikel eenvoudige voorbeelden gegeven die wellicht direct herkenbaar zijn. Er zijn ook kernpagina's beschikbaar waar gedetailleerder wordt ingegaan op wat conditionering nu precies inhoudt volgens de boeddhistische Leer.

Wanneer je slaapt met gewoonte- en gedachtepatronen, is dat geen intelligente houding, dat is niet de weg van en naar wijsheid (pañña). Wanneer je jezelf niet bespiegelt (sati) kan de geest niet onder controle worden gebracht, kan hij niet intelligent (viññu) worden waardoor hij steeds moeilijkheden zal blijven ondervinden. Het is aandacht waardoor we tot begrip komen. Daarom is aandacht schenken (avajjana) en jezelf bespiegelen (sati) dan ook van cruciaal belang. Altijd en overal bij alles wat je doet, zegt en denkt.

Een probleem wordt niet gecreëerd door de externe wereld, maar door de interne wereld. Hoewel de dingen in de wereld om ons heen zoals opvoeding, maatschappij, moeilijke jeugd, pech, etc. zeker wel van invloed zijn, zijn deze dingen slechts 'mede oorzakelijk' voor het probleem. Echter, de hoofdoorzaak van het probleem moet niet in de externe wereld worden gezocht, maar in de interne wereld, in onszelf. Vanwege het vastgrijpen (tanha) dat gepaard gaat met onwetendheid (avijja) wordt er een afhankelijkheid (nissito) gecreëerd waardoor je niet vrij kunt zijn. Vastgrijpen doe je zelf, niet iemand anders. Het zijn dan ook niet de dingen en de mensen die ons doen lijden, maar het hechten eraan.

Het is goed om bij elk van onderstaande voorbeelden bij het lezen de volgende zinnen te overwegen (manasikara):

• Waar je op reageert, daar raak je in betrokken.
• Je stemt ermee in, je accepteert het, je keurt het goed. Zo buigt de geest daarnaar af. Zo zet je die soort toestand voort en intensiveert het.
• Door het vastgrijpen in je waarnemen of in je herinnering, 'beweeg je die kant op'. Dat wordt je wereld. Dat is het pad waar je naar afbuigt.
• Van het een komt het ander. (Het ene ding conditioneert weer een ander ding.)
• Door het vastgrijpen maak je jezelf afhankelijk (nissito) waardoor je niet onafhankelijk (anissito) en dus niet vrij (vimutti) kunt zijn.
• Zo leg je jezelf aan banden (yoga) en ben je aan lijden (dukkha) gebonden.

Ongezond voedsel

Om ons heen zijn veel plaatsen waar slecht, ongezond voedsel aangeboden wordt. Beschouw daarom altijd goed hoe je waarneemt. Is er een vastgrijpen in je waarnemen aan de zintuigobjecten? Beschouw goed die verleidelijke zintuigobjecten en beschouw tegelijkertijd goed de toestand van je geest (cittanupassana). Als je hierin faalt ga je een ongezond leven tegemoet. Want waar je op reageert, daar raak je in betrokken.

Wil je heel graag naar huis?

Als je op je werk bent en je wilt heel graag naar huis, vormt dat verlangen (kamacchanda) een probleem om de dag op een prettige manier door te komen. Hoe liever je naar huis wilt, hoe lastiger het wordt. Dat komt doordat er bij een verlangen altijd sprake is van omarmen en wegduwen. Wanneer je het een omarmt, duw je het andere weg. Wanneer er verlangen is, is er voorkeur en afkeer. Het Pali woord hiervoor is anurodhapativirodha.

Het is jouw verlangen dat het tot een zware dag maakt en daarom is het jouw persoonlijke ervaring. Je collega's ervaren dat niet. Voor wat betreft de pauze geldt net zoiets: als je wilt dat de pauze lang duurt, moet je lastig gaan zitten .

Doe even dit, doe even dat

Wanneer je niet te flauw bent om hier en daar een helpende hand te bieden, kunnen mensen daar ook snel misbruik van maken (heeft de Boeddha voor gewaarschuwd). Zeker wanneer je er altijd maar uit gewoonte mee instemt. Op die manier kun je hun slaaf worden, hun 'deurmat' waar zij hun voeten op afvegen. Maar de echte slavernij zit van binnen. Doordat je niet waakzaam genoeg bent, ben je de slaaf van jezelf.

Dominantie

Zijn er dominante mensen in je omgeving, in je wereld? Dominantie heeft alles te maken met onrechtvaardigheid. Kom voor jezelf op! Maar zorg ervoor dat niet je eigen geest zelf een dominante rol inneemt die je in die wereld houdt. Daarom is het belangrijk goed de staat van je geest te beschouwen (cittanupassana). Zie Onrecht.

Onrecht

Stel dat iemand je heel onrechtvaardig behandeld zoals pesten, afsnauwen, je minderwaardig achten etc. Kom voor jezelf op. Hoe dieper je inzicht in de dingen is zoals ze werkelijk zijn, hoe rechtvaardiger (ujukata) je bent. Dan accepteer je geen onrecht en kun je daar 'uitstappen'. Dan ben je lief voor jezelf wat enorm belangrijk is. Dan verandert je wereld ten positieve. Zie revolutionair.

Misbruik

Stel dat iemand je heeft misbruikt. Je eigenwaarde zal dalen als je vastgrijpt in je waarnemen of in je herinnering. Zie voorbeeld Onrecht.

Als mamma alles voor je doet

Als mamma alles voor je doet, je bedje opmaakt, je boterhammetje smeert, je tasje klaarzet voor als je naar school of je werk gaat, je ondergoed klaarlegt voor als je uit bad komt, etc. etc. Voor een klein kind is dat een lieve zorgzame moeder zoals het hoort. Maar als je wat groter bent, en ze blijft dit doen, heeft dat een zeer slechte invloed. Met zo'n overbezorgde (kukkucca) moeder (of vader) kan je nooit echt volwassen worden omdat je nergens het initiatief voor hoeft te nemen. Door niks zelf te hoeven doen wordt je een wrak zonder zelfvertrouwen (saddha). Wanneer je het gedrag van je overbezorgde moeder niet begrijpt (of niet wilt begrijpen omdat je het wel fijn vindt zo) kies je zelf voor dit pad dat steeds zwaarder voor je zal worden. Dan buigt jouw pad daar naar af. Maar als je het begrijpt kan je het doen omkeren.

Inefficiënt

Als je op je werk niet aandachtig bent, blijf je de dingen doen zoals je dat altijd al gedaan hebt. Dan werk je inefficiënt. Je moet je harder werken omdat je niet echt begrijpt wat je doet (slavernij (yoga). De kwaliteit van handeling gaat naar beneden. Je gaat steeds meer tegen werken opzien. Vaker een ziekteverzuim (wel of niet ziek), etc, etc. Maar door aandachtig (avajjana) te zijn kun je zien en begrijpen wat je doet. Dan blijf je niet oude gewoonte- en gedachtepatronen vasthouden.

Gereedschap

Echt gebeurd Er was eens een collega van mij (auteur) die voortdurend zijn gereedschap daar neerzette waar hij het niet nodig had, maar waar het in de weg stond. Dat ging zo de gehele dag door. Toen ik hem vroeg: "Jan, waarom doe je dat?" Omdat hij niet begreep wat ik bedoelde, zei hij: "Wat bedoel je?" — "Nou", zei ik, "Je zet je gereedschap niet daar neer waar je het nodig hebt, maar waar het in de weg staat. Vind je dat niet lastig?" En zijn antwoord was: "O, dat doe zo ik al 25 jaar", alsof het de gewoonste zaak van de wereld was en hij ging onveranderd op dezelfde voet verder.

Randjes kwasten

Echt gebeurd Met een collega ging ik (auteur) een betonvloer impregneren (een deklaag erop zetten tegen het intrekken van vocht e.d.). Het was de eerste keer dat ik dit mee zou gaan doen en de eerste keer dat ik dit met die collega deed. "Zeg maar wat ik moet doen", zei ik, "het maakt me niet uit of ik de roller pak of de kanten doe." En hij zei: "doe je de kanten maar, dan pak ik de roller wel." Hoewel ik natuurlijk heel goed wist hoe ik met een kwast een kant moet aflakken, hield ik me van de domme en wilde eens zien hoe hij dat zou doen. Dus vroeg ik of hij het even voor wilde doen. Hij pakte de kwast (+/- 15 cm lang)) in zijn hand, depte die in de impregneer, ging voor de muur voorover staan en deed een stukje voor. Het totaal wat we moesten doen was een grote boerderij van 200 m2 met heel veel hokjes, dus heel veel kanten.

"Nou", zei ik, "dat wordt dan een fikse klus." — "Ja, dat weet ik ook wel, ba ba, mooi tering werk!" Hij had (in zijn ogen) het slechtste werk aan mij gegeven. "En hoe lang doe jij dit zo al (naam)", vroeg ik 'm. En het antwoord was (echt gebeurd): "Al 37 jaar."

"Nou, nou, maar ik ga het toch eventjes anders doen", zei ik. En ik liep naar buiten, pakte een latje van een meter lang uit een container met bouwafval, pakte een rol tape uit de bus en bevestigde de kwast daarmee aan het latje. Toen ik daar op m'n gemak en zonder m'n rug te belasten de kantjes deed, was het alsof er een heel nieuwe wereld voor mijn collega openging… Daar was hij nog nooit opgekomen, in al die 37 jaar niet. Ik heb nog veel meer van zulke gelijksoortige dingen met deze collega meegemaakt.

Hoogte zetten

Echt gebeurd Het was de taak van een collega van mij (auteur) om hoogten te zetten in de specie. Met een 'stampertje' van een meter, waaraan een voetje van zo'n 10x5 cm is bevestigd, stamp je dat in de specie totdat de bovenkant van het stampertje gelijk is aan een ingestelde laserlijn. De afdruk in de specie wordt de hoogte van de cementdekvloer die voor de garage moet worden aangehouden. Een garage heeft een kanteldeur zoals je wellicht zult begrijpen en vooraan in de garage is een strip op de grond gemaakt. Die strip is al de hoogte voor de vloer die aangehouden moet worden.

Mijn collega zette met het stampertje de hoogte in de specie, een paar centimeter van de strip van de garagedeur vandaan. En toen kreeg hij van mij een les die ik hem al heel vaak had gegeven. "Naam, er zijn altijd drie belangrijke stadia. 1. Aandachtig zijn bij alles wat je doet. 2. Dan kun je zien wat je doet. 3. Als je ziet wat je doet, kun je ook begrijpen wat je doet. Dan begrijp je dat het niet nodig en overbodig is om een paar centimeter van een hoogte vandaan een hoogte te zetten. Maar als je niet aandachtig bent, moet je veel harder werken omdat je niet efficiënt bent. Dan kun je moeilijker bijhouden, ga je haasten en breek je jezelf af. Je zou geen slaaf van jezelf moeten willen zijn." Maar na een half uur was er niets veranderd.

Titels

Je kunt tegen mensen opkijken omdat ze een bepaalde titel hebben. Je kijkt er tegenop omdat de titels alleen al een flinke indruk (phassa) op je maken. Zo'n persoon wordt dan een Autoriteit voor je. Het is niet een titel die bepalend is of iemand wijs en intelligent (viññu) is. Goed advies is belangrijk, maar vertrouw eerst altijd op jezelf (saddha) en maak je van niemand afhankelijk (nissito).

Hechten aan wat je weet

Kennis (ñana) van zaken hebben is heel belangrijk. Maar als je hecht aan wat je weet of als je denkt het allemaal wel te weten, kan je kennis niet toenemen. Dit is waarom veel wetenschappers vaak hardnekkig hechten aan wat ze hebben geleerd en zodoende niet open kunnen staan om het nieuwe te ontdekken. Bekijk daarom voortdurend de staat van de geest (cittanupassana).

Meningen

Overal waar een beeld, een geluid etc. wordt waargenomen ontstaan herinneringen, een voeding (ahara) voor de geest. Waar dan ook een vastgrijpen is, dat kan je visie beïnvloeden. Wanneer een visie wordt vastgegrepen, ontstaan daaruit weer meer dingen (papañca), meer mentale associaties en steeds meer verdraaide (vipallasa) visies. Hoe kun je zo in de stroom treden (sotapatti)?

Extra aanbevelingen