Eigendunk volledig doorgrond

Mana

Inhoudsopgave

Inleiding

De verzaking waar het allemaal om draait

De dominantie van het ik

Eigendunk is in alle mensen behalve in de arahat

Voorbeelden eigendunk

Sunita

Verdeeldheid

Anti realiteit

Snel beledigd

Snel een probleem

Minderwaardigheid

Wil niet en kan niet leren

Grote afkeer tegen de waarheidspreker

Schijn van zelfvertrouwen

Mag niet wijs zijn

Bang om iets niet te weten

Alles weten

Mensen hun waardigheid aantasten

Kwaadaardigheid

Misslagen aandikken

Rechtschapenheid en erkenning

Dominant

Je kan er niks goed bij doen

De wereld van eigendunk en het bovenwereldse

mana

'Eigendunk'; 'arrogantie'; 'hooghartigheid'; 'verwaandheid'; 'zelfverheffing'; 'hoogmoedswaan'; 'pronkzuchtig'; 'ijdel'; 'praalziek'; 'het verkeerd beoordelen van dingen en mensen'.

Inleiding

Mana is sterk verbonden met een geloof in persoonlijkheid (sakkaya ditthi). Wat we goed moeten begrijpen, is dat dit een verkeerde visie (ditthi) in de hand werkt oftewel meningen (die persoonlijk zijn). Dit wordt in stand gehouden doordat het 'ik' in stand wordt gehouden hetgeen het grote struikelblok is voor bevrijding (vimutti). Binnen de groep pagina Wat is het onverstoorbare? is uitgebreid ingegaan op het feit dat de Boeddha vooral onderwijst dat dit 'ik' overwonnen moet worden om tot inzicht te komen hetgeen het einde van lijden behelst.

Uit de Dhammapada:

De verzaking waar het allemaal om draait

Hoe steviger iemand aan meningen (ditthi) hecht, hoe dominanter het 'ik' is en wordt (bhava). Deze persoon zal een grote afkeer (patigha) hebben om het Edel Achtvoudige Pad (ariya atthangika magga) te bewandelen waardoor de eerste band (sakkaya ditthi) van de tien banden (saññojana) niet kan worden doorgekapt. Deze persoon blijft aan lijden (dukkha) gebonden en zal in de vicieuze cirkel van samsara blijven ronddolen. Dit is waar dit artikel vooral over gaat.

Begrip (samma ditthi) is een algemeen aspect. Het gaat niet specifiek boeddhisten aan die het Achtvoudige Pad bewandelen. Boeddhisme is niet iets dat in een ivoren toren bedreven wordt. Het begrip waarover ik het heb betreft begrip in het algemeen en impliceert de visie op de realiteit (sacca). De Boeddha wijst dan wel de realistische weg, maar de realiteit moeten wijzelf ontdekken (passe) en ervaren (veditabba). Dit is alleen mogelijk als we alle persoonlijke dingen (sakkaya dhamma) — alles waar het 'ik' zich mee 'verbonden' voelt, zich mee identificeert, dichtbij of ver weg, intern of extern — volledig achter zich kan laten (nekkhamma). Bevrijd zijn van alle ideeën van 'ik' (attanuditthimuhacca). Dit is de verzaking waar het allemaal om draait. De arahat kijkt met zijn doordringend inzicht door eigendunk heen (manabhisamaya).

Mensen die hun ego hooghouden, zullen de realiteit nooit ontdekken. Zo zijn er mensen die hevige weerstand bieden tegen waarheid, tegen realiteit, een vorm van antagonisme. Zie het Pali woord hiervoor: paccutthapana.

De dominantie van het ik

Binnen de groep pagina Wat is het onverstoorbare? hebben we gezien dat het 'ik' het grote obstakel tot bevrijding vormt, dat het de grote verdeeldheidzaaier is. Het creëert overal problemen en moeilijkheden. Voor jezelf en voor anderen. Een sfeer waar geen harmonie, geen vrede (upasama) is.

We hebben gezien dat zintuiglijk verlangen (kamacchanda) hierin een allesbepalende factor is omdat het een sleutelrol heeft binnen de vijf hindernissen (pañca nivarana). We hebben geleerd dat wanneer je toegeeflijk bent aan wat je zintuigen willen, je snel te beïnvloeden (asava) bent. De onzuiverheid van de geest neemt toe waardoor zich bezoedelingen op bezoedelingen stapelen en kamma zich ophoopt (ayuhana). Een onzuivere of bezoedelde geest kan niet rechtvaardig zijn. Dhamma betekent niet alleen 'de Leer van de Boeddha', maar ook 'rechtvaardigheid', 'rechtschapenheid', 'gerechtigheid'. Om 'de dingen te zien zoals ze werkelijk zijn' moet je eerlijk kunnen zijn en in eerste instantie naar jezelf toe.

Iemand die de slaaf is van zijn ego, die zich voortdurend vanwege zijn zintuiglijkheid door allerlei omstandigheden op sleeptouw laat nemen en zich laat beïnvloeden, staat niet voor rechtvaardigheid. Deze persoon is wispelturig, onstandvastig, onbetrouwbaar. Zo'n persoon gaat daarom regelrecht tegen de Dhamma, tegen de realiteit (sacca) in. Waarom is dat zo? Dat is zo omdat eigendunk (mana) een dominante rol speelt.

De geest die nog niet tot volle wasdom (gotrabhu) is gekomen, is heel snel en geraffineerd. Hij is vol misleidingen omdat de ongetrainde geest onder invloed leeft van Mara, de misleider. Daarom zei de Boeddha: 'Waar indachtigheid ontbreek, daar krijgt Mara de ruimte.'

Eigendunk is in alle mensen behalve in de arahat

Afhankelijk van iemands mentale ontwikkeling, is eigendunk (mana) in meer of mindere mate in alle mensen aanwezig. Dat is logisch omdat bewustzijn (viññana) ontwikkeld moet worden. Wat echter niet voor lief genomen moet worden, is dat bewustzijn zich in de verkeerde richting ontwikkelt.

De verschillende beschrijvingen op deze pagina kunnen dus van persoon tot persoon sterk variëren. Ook kunnen bepaalde aspecten in meer of mindere mate aanwezig zijn. Dingen bestaan niet in hokjes of in afgebakende op zichzelf bestaande eenheden. Deze beschrijving is dan ook geen één op één verklaring.

Misschien vraag je jezelf af 'hoe erg' het met je gesteld is voor wat betreft eigendunk. Welnu, de allerbelangrijkste indicator is of je gewillig bent om te leren. Want alleen dan kun je aan jezelf werken om dingen te verbeteren. Dit kan heel veel gebieden omvatten. De bereidheidwilligheid verbeteringen aan te brengen, is de juiste houding en de belangrijkste basis om het hoogste doel — Nibbana — te bereiken. Het is deze heilzame (kusala) intentie of wil (chanda) die de garantie is voor de volledige bevrijding van lijden en problemen (dukkha). Het potentieel om dit te bereiken is in alle mensen aanwezig.

Het is alleen de arahat die volledig vrij is van eigendunk (mana) omdat hij afgedaan heeft met alle hebzucht (lobha) en daarmee met alle ideeën van 'ik' (attanuditthimuhacca). Hij is degene die zichzelf volledig heeft overwonnen (atta jinati). Want dit is waar allemaal om draait: zelfoverwinning. Hij is degene die door eigendunk heen kijkt (manabhisamaya) en het achtergelaten heeft. Volg de weg van de arahat, niet die van Mara.

Voorbeelden eigendunk

Om goed te begrijpen wat eigendunk is en wat het doet, is het goed enkele voorbeelden te belichten. De Boeddha is nu eenmaal de Leraar van de Leer van geen-zelf (sattha anatta vadi). De kern van zijn Leer is dan ook om dat 'ik' te overwinnen. Want het speelt een dominante rol in de eerste band (sakkaya ditthi) van de tien banden (saññojana) die wezens aan het lijden binden, gevangen houden vanwege innerlijke slavernij. Daarom is het van groot belang dat je goed begrijpt wat dit 'ik' teweegbrengt.

Sunita

In mijn betogen spreek ik vaak over de belangrijkheid van de controle op je zintuigen. Wanneer je toegeeflijk bent aan je zintuigen, wordt je de slaaf van de wereld. Bij de juiste training wordt je er vrij van. Dan laat je jezelf niet vernederen, niet over je heen lopen, je niet als deurmat gebruiken. Het is een essentieel kernpunt van de Dhamma. Wees altijd rechtschapen en kom altijd goed voor jezelf op.

In zijn vers geeft Sunita aan dat hij zich verlaagde door toegeeflijk te zijn aan wat hem werd aangedaan door voor de brahmanen te buigen…

Onrecht heeft mij altijd erg aangegrepen. Dit heeft alles te maken met Het hart van jouw auteur/leraar. Het hart waarin de Dhamma springlevend is, komt in opstand tegen onrecht.

Het echte Dhamma-hart wordt geraakt als je de verhalen over Sunita leest.

Verdeeldheid

Devadatta was zo arrogant dat hij de Boeddha voorstelde om de leiding van de Sangha over te nemen. Hij zou dan tevens de monniken verbieden om vlees te eten (mamsa bhojana), hetgeen tegen de instructies van de Boeddha ingaat. Dit was de eerste gebeurtenis waarin eigendunk (mana) het toonbeeld van verdeeldheid zaaien is en een scheuring in de Sangha teweegbracht. De visie (ditthi) van Devadatta was zo verdraaid dat hij zelfs de Boeddha probeerde te doden.

Vanwege diezelfde oorzaak (eigendunk) zijn er later veel meer 'boeddhistische' stromingen ontstaan door mensen die denken het beter te weten dan de Boeddha zelf. Arrogantie is nog steeds de manifestatie van 'de sluipende moordenaar' waardoor de Dhamma uit de wereld verdwijnt.

Eigendunk, arrogantie, zelfverheffing en al die andere definities waar mana voor staat, leidt niet alleen tot innerlijke verdeeldheid. De interne wereld manifesteert zich in de externe wereld. Daarom leidt eigendunk ook tot verdeeldheid tussen mensen onderling, tussen liefdesrelaties, tussen vriendschappen, in families en in allerlei andere relaties. Het kan zelfs hele bedrijven kapot maken en complete maatschappijen ziek maken en ontwrichten.

Het is dan ook niet toevallig dat eigendunk een belangrijke sleutelrol heeft binnen de tien banden (saññojana) die wezens aan het lijden binden.

Lees de verhalen over Devadatta. Ook Channa was een arrogante monnik omdat hij Siddhatta vergezeld had tijdens diens verzaking van de wereld.

Anti realiteit

Hij strijdt altijd tegen de realiteit, tegen de dingen zoals ze werkelijk zijn. Ook wel antagonisme (paccutthapana).

Snel beledigd

Snel beledigd zijn. Dit kan vanwege zelfidentificatie, dat het 'ik' snel tussenbeide komt, zich bedreigd voelt of dat het 'ik' zichzelf te hoog acht (hoogmoedswaanzin).

Snel een probleem

Eigendunk omvat een moeilijke geest die snel tot het creëren van problemen komt. Wanneer gevraagd wordt naar de leeftijd, aangeraakt worden, of wanneer slechts met één vinger naar de persoon gewezen wordt, is dat een probleem.

Minderwaardigheid

De minderwaardigheidswaan (omana) sterkt o.a. het opzien tegen anderen of tegen autoriteit. Ook nu weer omdat er een vergelijking is. Jezelf als minderwaardig zien. Ook hier is Mara aan het werk. Overwin de Kwade en kijk door dingen heen.

Wil niet en kan niet leren

Hij denkt het altijd beter te weten. Zijn ego is te dominant dat hij niet wil en daarom ook niet kan leren. Anderen zijn dom, minderwaardig. Er is geen respect voor het goede. Voor zulke mensen mag je niet of nauwelijks iets zeggen, over dingen spreken die essentieel in het leven zijn (op waarheid berusten). Zij voelen zich snel 'beleerd', maar het is het ego dat wars ligt. Een goed mens bemint goed advies.

Uit de Dhammapada:

Grote afkeer tegen de waarheidspreker

Wanneer iemand de waarheid spreekt is er grote afkeer, aversie, haat (patigha). Het wordt als onzin afgedaan, je wordt geminacht. Hierdoor wordt zeer slecht kamma gemaakt. In het bijzonder omdat de waarheid als iets slechts wordt gezien. Geen respect voor de waarheidspreker terwijl de waarheidspreker in werkelijkheid een schat openbaarder is die geprezen zou moeten worden.

Uit de Dhammapada:

Schijn van zelfvertrouwen

Iemand kan zichzelf voordoen alsof hij veel zelfvertrouwen heeft, maar dit is in veel gevallen slechts 'een ego omhoog houden'. Dit kan ook gedaan worden door anderen als minderwaardig te beschouwen.

Mag niet wijs zijn

Wanneer hij merkt dat iemand wijs is, wordt die wijze persoon geminacht en als dom weggezet. Hij vergelijkt de waarlijk wijze met zichzelf waarbij de waarlijk wijze niet wijzer mag zijn dan hijzelf.

Bang om iets niet te weten

Omdat hij zichzelf als de beste, de meest wijze waant, vermijdt zulk een persoon elke gesprekstof waar hij niets van weet. Omzeilt het op listige manieren, gaat het uit de weg. Mensen zijn vaak bang om iets niet te weten. Maar in dit opzicht is het het ego dat bang is om iets niet te weten omdat het zichzelf vergelijkt met een ander. Het draait dan om bang zijn om 'minder' te zijn.

Alles weten

De mens zonder zintuiglijke controle, wiens eigendunk toeneemt, grijpt zich overal aan vast, vergaart veel informatie en propt zijn geest vol met dingen die niet echt relevant zijn. Hij gaat er prat op 'veel te weten'. Vergelijkt zichzelf met een ander die zich niet volpropt met zaken die niet relevant zijn. En hij zegt: 'Jij weet helemaal niets.' Maar wat hij echt hoort te weten, over welke kennis (ñana) hij echt hoort te beschikken, daar begrijpt hij niets van.

Mensen hun waardigheid aantasten

Om meer of beter te willen lijken, kan je anderen kleineren, vernederen, minachten, schofferen, hun waardigheid aantasten.

Toen ik mijn Amsterdamse karate leraar Rob Zwartjes had uitgenodigd om les te komen geven in mijn sportschool te Rosmalen, had ik het met hem over dit soort praktijken. Budo, het Japanse woord dat zelfoverwinning betekent, is een verzamelnaam voor oosterse krijgskunsten. Hij zij tegen mij met z'n Amsterdams accent:

"Kijk, Peter, als ik bij ons in Amsterdam over de kade loop, en er drijft een houtje op het water, en ik ga erop staan om het naar beneden te drukken, dan ga ikzelf mee. En de reden hiervoor is omdat ik geen grond onder de voeten heb." (Dat de actie ongegrond is.)

Uit de Dhammapada:

Kwaadaardigheid

Eigendunk kan zelfs zoveel verdeeldheid zaaien dat het de hele wereld in gevaar (adinava) brengt. In 2025 werd D.J. Trump president van de Verenigde Staten. Hij beloofde in 24 uur een einde te maken aan de oorlog tussen Oekraïne en Rusland. Maar waar het hem vooral om ging, was om belangrijk gevonden te worden. Wanneer je anderen kleineert, de grond instampt, kun je meer lijken, belangrijker lijken. Minachting, hooghartigheid etc., zijn dan ook belangrijke kenmerken van eigendunk (mana) en heeft alles van doen met zintuiglijkheid, hebzucht etc. Zie ook de lijst van 16 bezoedelingen (upakkilesa) waarvan er veel corresponderen met eigendunk.

Zo kleineerde Trump op 28 februari 2025 voor het oog van de hele wereld de president van Oekraïne, Volodymyr Zelensky. De oorlogsmisdaden die door de agressor Rusland begaan zijn, daar begreep de waanzinnige Trump helemaal niets van. Hij liet zich bovenal misleiden door de Russische president Poetin die eveneens door de waanzin van eigendunk getroffen was (eigendunk (mana) leidt tot waanzinnigheid).

Hoe de oorlog tussen Oekraïne en Rusland zal verlopen is op het moment dat dit artikel geschreven werd (april 2025), nog onbekend. Wat wel bekend is binnen de Leer van de Boeddha, is dat eigendunk (mana) de belichaming van het kwaad is. Zeker in dit geval is het zeer kwaadaardig. Ook veel mensen om deze maniak heen, zijn zeer kwaadaardig. Zij zijn het levende voorbeeld van eigendunk. En eigendunk is zo sterk in de geest van veel mensen geworteld, dat het een dermate verdraaiing van de realiteit (ditthi vipallasa) creëert, dat velen achter de misdaden van criminelen en misdadigers staan…

Zie ook ditthi waar o.a. naar de gevaren van verkeerd inzicht wordt verwezen.

Misslagen aandikken

Door meer te lijken dan een ander, wordt elk 'foutje' van een ander aangegrepen om het op te blazen. Zo doet hij zichzelf voor om meer, intelligenter of belangrijker te zijn. Hij probeert de lijst van de 'fouten' van een ander zo lang mogelijk te maken om het contrast in de vergelijking tussen hemzelf en de ander uit te vergroten. In tegenstelling tot de Dhamma die introvert is, is hij extravert. De eigen fouten worden niet gezien. Het kleineren van anderen creëert een ziekelijke sfeer. Het kan de eigenwaarde van mensen ernstig aantasten waardoor veel schade wordt toegebracht. Er zijn mensen die er compleet aan onderdoor gaan en niet meer naar hun werk durven. Het gebeurt overal, ook in gezinnen. Ego's vind je over heel de wereld.

Uit de Dhammapada:

Rechtschapenheid en erkenning

Rechtschapenheid (dhamma) is er niet bij omdat alleen de wil van de zintuigen (kamacchanda) wordt gewaardeerd. En erkenning (abhiññeyya) van de eigen verkeerde daden (of gewoon een foutje of een handeling die ook beter uitgevoerd zou kunnen worden) evenmin. Vanwege een verkeerde visie (ditthi) moet dat 'ik' in stand gehouden worden. De juiste visie (samma ditthi) is, dat wanneer verkeerde acties vermeden worden en daarvoor in de plaats de juiste acties komen, dit alleen maar voordelig is. Niets mis mee. Maar het 'ik' gaat hand in hand met begoocheling (moha).

Begoocheling moet worden overwonnen (jinati), maar dat kan niet zonder het 'ik' te overwinnen. Vanwege deze reden is de Boeddha 'de Leraar van de Leer van geen-zelf' (sattha anatta vadi).

Dominant

Iemand met veel eigendunk heeft een dominante geest. Deze wil ook over anderen domineren. Grijp daarom niets in de wereld vast en vertrouw altijd op jezelf. Laat je door niets en door niemand domineren. Want onderwerping (omana) is net zo nadelig dan zelfverheffing. Deze zoektocht begint bij jezelf.

Je kan er niks goed bij doen

Voor iemand met een flinke mate van eigendunk kun je niks goed doen. Want stel eens als blijkt dat je iets goed doet, dan zou je wel eens beter kunnen zijn dan hij die juist boven je uit wil steken. Daarom zal hij uit jaloersheid (issa) je geen complimenten geven. Hij zal eerder afkeurend zijn met verkeerde intenties, je afsnauwen, je vernederen.

De wereld van eigendunk en het bovenwereldse

Wat waardevol is wordt gezien als het niet-waardevolle. Wanneer je veelbetekenend voor zo iemand kunt zijn, ziet die persoon je juist als iemand die niet goed wijs is, als 'een aparte', als iemand die 'niet goed spoort'. Dit geeft de kloof aan tussen het wereldse en het bovenwereldse (lokuttara) waar die persoon niets van begrijpt en niets van wil begrijpen.

Doe geen moeite. Laat je niet als gestoord wegzetten. Laat je niet kleineren. Verlaat die wereld. Wees goed voor jezelf en hou van jezelf.