Algemene info over mentale formaties
Sankhara
De term sankhara heeft verschillende betekenissen en is een zeer essentieel begrip binnen de boeddhistische Leer.
'Formaties'; 'vorming'; 'samengestelde dingen'.
De term sankhara heeft, afhankelijk van zijn context, verschillende tinten van betekenis die zorgvuldig onderscheiden moeten worden. In alle gevallen is dit een zeer essentieel begrip en is dan ook met de gehele boeddhistische Leer verweven.
Omdat alle dingen meerdere oorzaken hebben, is elk ding een samenstelling van meerdere dingen. Dit betekent dat elk fenomeen aangemerkt kan worden als een 'formatie van samengestelde dingen', d.w.z. een sankhara. Binnen de sankhara's is er echter wel een onderscheid.
Hoe belangrijk dit onderwerp is, blijkt ook uit de laatste woorden van de Boeddha waarmee hij de monniken voor de allerlaatste keer aanspoorde:
Handa dani bhikkhave amantayami vo: vayadhamma sankhara, appamadena sampadetha.
Welnu, monniken, ik spoor jullie aan: alle samengestelde dingen moeten weer vergaan. Bewerkstellig vastbesloten door indachtigheid jullie eigen bevrijding.
D16 — Maha Parinibbana Sutta — Het grote heengaan

De Boeddha stierf op 80 jarige leeftijd. Zijn laatste woorden reflecteren de kern van zijn Leer (appamada).
De laatste woorden van iemand die op sterven ligt, maken altijd een grote indruk op mensen. De laatste woorden van onze Leraar zijn dan ook diep in ons geheugen gegrift en herinneren ons eraan dat wat we ook vastgrijpen, we vragen om moeilijkheden, om lijden. Wie de essentie van deze woorden van de Leraar met het hart begrijpt, is een bijzonder gelukkig mens!
A.
Op het meest voorkomende gebruik (zie verderop 1-4) kan de algemene term 'vorming' worden toegepast, met de kwalificaties die door de context worden vereist. Deze term kan verwijzen naar de handeling van 'vormen' of naar de passieve toestand van 'gevormd zijn' of naar beide.
1. Als de tweede link in de formule van het afhankelijk ontstaan (paticcasamuppada), heeft sankhara het actieve aspect 'vormen' en betekent kamma, d.w.z. heilzame of onheilzame activiteit (cetana) van het lichaam (kaya sankhara), de spraak (vaci sankhara), of de geest (citta- of mano sankhara). Voor uitleg, zie hierna onder 2.
Deze definitie komt bijvoorbeeld voor in S12-002; S12-027. Voor sankhara in die zin is het woord 'kamma formatie' bedacht door de auteur. In andere passages, in dezelfde context, wordt sankhara gedefinieerd door verwijzing naar (a) verdienstelijke kamma formaties (puññabhisankhara), (b) niet-verdienstelijke kamma formaties (apuññabhisankhara), (c) onverstoorbare kamma formaties (aneñjabhisankhara), bijvoorbeeld in S12-051; D33.
Deze drie termen zijn Pali samenstellingen die bestaan uit de volgende woorden:
- Puññabhisankhara is een samenstelling van puñña + abhisankhara.
- Apuññabhisankhara is een samenstelling van apuñña + abhisankhara.
- Aneñjabhisankhara is een samenstelling van aneñja + abhisankhara.
Deze drievoudige verdeling omvat karmische activiteit in alle gebieden van het bestaan: de verdienstelijke kamma formaties strekken zich uit tot de zintuiglijke sfeer (kamavacara) en de fijnstoffelijke sfeer (rupavacara), de niet-verdienstelijke alleen tot de zintuiglijke sfeer en de 'onverstoorbare' alleen tot de onstoffelijke sfeer (arupavacara). Voor de laatste, zie M106; aneñja.
Opmerking
De lijst van sankhara's is gelijk aan de lijst van cetasika's, behalve 'waarneming' en 'gevoel'. Voor een uitgebreide beschrijving per item plus meer info, zie cetasika.
Voor de lijst van sankhara's zie ook Tabel II.
Opmerking
De uitdrukkingen 'mentale formaties' en 'mentale factoren' hebben nagenoeg dezelfde betekenis. Echter, wanneer we verwijzen naar gevormde of samengestelde componenten, gebruiken we de uitdrukking 'mentale formaties'. Dan vormen meerdere 'mentale factoren' (cetasika's) a.h.w. samen een 'bouwsel', vandaar 'mentale formaties' (sankhara's).
'Kamma formaties' heeft in deze context in principe dezelfde betekenis behalve dat deze factoren de voorwaarden zijn voor het genereren van kamma (oftewel karmische activiteit) en geldt alleen voor de heilzame en onheilzame formaties. Dit zijn specifieke mentale formaties, namelijk de abhisankhara's.
Als we verwijzen naar een enkele mentale factor, gebruiken we (doorgaans) de uitdrukking 'mentale factor' (cetasika).
2. De hiervoor genoemde drie kaya- , vaci- en citta (of mano) sankhara's worden soms in een geheel andere zin gebruikt, namelijk als 1. Lichamelijke functie, d.w.z. de in- en uitademing (bijvoorbeeld in M010, D22 en M118.) 2. de verbale functie, d.w.z. aanvangende gedachten en aanhoudende gedachten (vitakka vicara), 3. Mentale functie, d.w.z. gevoel en waarneming (bijvoorbeeld in M044). Zie nirodha samapatti.
Wilshandelingen kunnen worden uitgevoerd doordat het lichaam, de spraak en de geest net zoals alle dingen 'gevormd' of 'samengesteld' zijn uit meerdere dingen:
- Het lichaam (kaya sankhara). De ademhaling is iets dat verband houdt met het lichaam. Het ademen ondersteund het lichaam. Het lichaam kan niet zonder ademen. Dat is waarom de in- en uitademing lichamelijke sankhara's zijn.
- De spraak (vaci sankhara). Nadat men eerst zijn gedachten heeft gericht en een evaluatie heeft gemaakt, kan men spreken. Daarom zijn gericht denken en evalueren verbale sankhara's.
- De geest (citta sankhara of mano sankhara). Waarnemingen en gevoelens zijn mentaal, en houden dus verband met de geest. Daarom zijn waarnemingen en gevoelens mentale sankhara's.
3. Sankhara duidt ook op de vierde groep van het bestaan (sankhara kkhandha) en omvat alle 'mentale formaties' of ze nu tot het 'karmisch vormende' bewustzijn behoren of niet. Zie Tabel II en S22-056; S22-079.
4. Sankhara komt verder voor in de zin van alles wat gevormd oftewel samengesteld is (zie sankhata) en geconditioneerd is, en omvat alle dingen wat dan ook in de wereld, alle verschijnselen van het bestaan. Deze betekenis geldt bijvoorbeeld voor de passage 'Alle formaties zijn vergankelijk (...) onderworpen aan lijden' (sabbe sankhara anicca (...) dukkha). In die context is sankhara echter ondergeschikt aan de nog bredere en allesomvattende term Dhamma (ding); want Dhamma omvat ook het Ongevormde of Ongeconditioneerde Element (asankhata dhatu), d.w.z. Nibbana (bijvoorbeeld in sabbe dhamma anatta, 'alle dingen zijn zonder een zelf').
B.
Sankhara betekent soms ook 'vrijwillige inspanning', bijvoorbeeld in de formule van de wegen naar kracht (iddhi pada); in sankhara parinibbayi en asankhara parinibbayi (zie anagami); en in de Abhidhamma termen asankharika citta en sasankharika citta, d.w.z. zonder inspanning = spontaan, niet ertoe aangezet, en met inspanning = ertoe aangezet.
In de westerse literatuur, zowel in het Engels als in het Duits, wordt sankhara soms verkeerd vertaald door 'onbewuste tendensen' of iets dergelijks (bijvoorbeeld Prof. Beckh: 'unterbewusste Bildekraefte', d.w.z. onbewuste vormende krachten). Deze verkeerde interpretatie komt misschien voort uit een soortgelijk gebruik in de niet-boeddhistische Sanskrietliteratuur en is in het geheel niet van toepassing op de connotaties van de term in het Pali boeddhisme, zoals hierboven vermeld onder A.1-4. Bijvoorbeeld, binnen het afhankelijk ontstaan is sankhara niet onbewust of slechts een neiging, maar is het een volledig bewuste en actieve karmische wil (oftewel kamma). In de context van de vijf groepen van het bestaan (zie hierboven A.3) zijn een paar van de factoren uit de groep van mentale vorming (sankhara kkhandha) ook aanwezig als bijkomstigheden van het onderbewustzijn (zie tabellen Tabel I-III), maar zijn er natuurlijk niet toe beperkt, en het zijn ook niet alleen maar tendensen.
RegID | U7HSC1KKbb4tf7k |
---|---|
Bijgewerkt | 11 januari 2024 09:20:32 |
Auteur | Peter van Loosbroek — Ananda |
Locatie | www.sleuteltotinzicht.nl |
Copyright | Zie a.u.b. copyright www.sleuteltotinzicht.nl/glb_copyright.htm |
Overig | Geen |